🗊Презентация Сказ як адзінка сінтаксісу. Класіфікацыя сказаў

СКАЗ ЯК АДЗІНКА СІНТАКСІСУ. КЛАСІФІКАЦЫЯ СКАЗАЎ 1. З гісторыі вывучэння паняцця ‘сказ’. 2. Сказ і яго асноўныя прыметы. 2. Тыпы сказаў паводле мэты выказвання і інтанацыі. 3. Тыпы сказаў паводле адносін выказвання да рэчаіснасці. 4. Тыпы сказаў паводле граматычнай структуры.

Літаратура: 1. Беларуская граматыка: У 2-х ч. Ч.2. Сінтаксіс / АН БССР. Ін-т мовазнаўства імя Я.Коласа; рэд. М.В. Бірыла, П.П. Шуба. – Мінск: Навука і тэхніка, 1986. – 327 с. 2. Беларуская мова: Сінтаксіс. Пунктуацыя / Пад агул. рэд. Я.М. Адамовіча. — Мінск: Вышэйшая школа, 1989. – 303 с. Бурак, Л.І. Сучасная беларуская мова: сінтаксіс, пунктуацыя / Л.І. Бурак. – Мінск: Універсітэцкае, 1987. – 320 с. Сучасная беларуская мова: Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Лексікаграфія. Фразеалогія. Марфеміка. Словаўтварэнне. Марфалогія. Сінтаксіс. Пунктуацыя: Вучэбны дапаможнік для студэнтаў спецыяльнасці “Пачатковая адукацыя” / Пад агульн. рэд. Л.М. Грыгор’евай. – Мінск: Выш. шк., 2010. – 621 Леановіч, Р.С. Беларуская мова: сінтаксіс словазучэння і простага сказа: Вучэб. дапам. / Р.С. Леановіч. – Гродна: ГрДУ, 2002. – 118 с. 5. Яўневіч, М.С. Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы / М.С. Яўневіч, П.У. Сцяцко. – Мінск: Авэрсэв, 2006. 286 с.

Задачы: 1) прасачыць гісторыю вывучэння паняцця ‘сказ’ у лінгвістыцы; 2) сфармуляваць азначэнне тэрміна ‘сказ’; 3 ахарактарызаваць асноўныя прыметы сказа; 4) разгледзець класіфікцыю сказаў.

Асноўныя паняцці: Сказ, прэдыкатыўнасць, мадальнасць, сінтаксічны час, сказы апавядальныя, пытальныя і пабуджальныя, клічныя і няклічныя, простыя і складаныя, сцвярджальныя і адмоўныя, сінтаксічна падзельныя і сінтаксічна непадзельныя, аднасастаўныя і двухсастаўныя, развітыя і неразвітыя, поўныя і няпоўныя, ускладненыя і няўскладненыя.

Сказ – самастойная, граматычна арганізаваная і інтанацыйна аформленая адзінка моўных зносін, якая выражае адносна закончаную думку і валодае граматычным значэннем прэдыкатыўнасці. Ніякае багацце людзей не бывае даражэйшым за іх родную мову. (К-с) Сказ – самастойная, граматычна арганізаваная і інтанацыйна аформленая адзінка моўных зносін, якая выражае адносна закончаную думку і валодае граматычным значэннем прэдыкатыўнасці. Ніякае багацце людзей не бывае даражэйшым за іх родную мову. (К-с)

Прэдыкатыўнасць – гэта сінтаксічная катэгорыя, якая выражае ацэнку рэчаіснасці і паказвае, што сцвярджаецца або адмаўляецца ў сказе. Прэдыкатыўнасць – гэта сінтаксічная катэгорыя, якая выражае ацэнку рэчаіснасці і паказвае, што сцвярджаецца або адмаўляецца ў сказе.

Катэгорыя прэдыкатыўнасці ўключае наступныя элементы: Катэгорыя прэдыкатыўнасці ўключае наступныя элементы: 1) Катэгорыю мадальнасці; 2) Катэгорыю сінтаксічнага часу; 3) Катэгорыю асобы. Мадальнасць - гэта рэальнасць-нерэальнасць паведамлення + адносіны гаворачага да яго. Мадальнасць выражаецца: 1) Граматычнымі сродкамі; 2) Лексічнымі сродкамі; 3) Інтанацыяй.

Мадальнасць аб’ектыўная (суаднесенасць зместу сказа з рэчаіснасцю з пункту погляду рэальнасці-нерэальнасці падзеі) Пасля абеду Лабановіч сабраўся прайсціся (К-с). Гэй, думка ўдалая, мяне ты нясі па роднай старонцы — па Белай Русі! (Куп.) суб’ектыўная (адносіны гаворачага да паведамлення) Сястра, напэўна, прыедзе.

Сінтаксічны час паказвае, у якіх адносінах да моманту гутаркі знаходзіцца факт, з’ява рэчаіснасці (Над палямі зіма хмары пуху нясе і ў сумёты яго высявае. (Пр.) Месячык ясны на нас пазіраў. (К-с) . Сінтаксічны час паказвае, у якіх адносінах да моманту гутаркі знаходзіцца факт, з’ява рэчаіснасці (Над палямі зіма хмары пуху нясе і ў сумёты яго высявае. (Пр.) Месячык ясны на нас пазіраў. (К-с) . Катэгорыя асобы вызначае адносіны паведамлення да асобы (Мы паедзем адпачываць. Люблю вясну).

Класіфікацыя сказаў І. Па мэце выказвання: 1) апавядальныя (У свой абход ідуць над лесам хмаркі); 2) пытальныя: - уласна-пытальныя (Прыйдзеш сёння? - Так); пытальна-пабуджальныя (Чаму ж ты не заходзіш? ); пытальна-рытарычныя (Хіба ж не любавацца роднай прыродай? ) 3) пабуджальныя (Пачытала б ты мне. Трымаць інтэрвал! Хадзем з намі!)

Скласці дыялог на вольную тэму, выкарыстоўваючы сказы розных тыпаў (апавядальныя, пытальныя, пабуджальныя) Скласці дыялог на вольную тэму, выкарыстоўваючы сказы розных тыпаў (апавядальныя, пытальныя, пабуджальныя) - А дзе вы жывяце ў Мінску? - На вуліцы Якуба Коласа. - Няўжо? А што там побач знаходзіцца? - Універсам “Мінск”. - Вось як!!! На гэтай жа вуліцы жыве мая сястра. - А як яе прозвішча? - Наумовіч. - Таццяна? - Так. - Гэта ж трэба! Я з ёй разам працую! - І яшчэ кажуць, што Мінск - вялікі горад і ўсе у ім чужыя! - Які цесны свет!

2) па інтанацыі: 2) па інтанацыі: - клічныя (апавядальна-клічныя, пытальна-клічныя, пабуджальна-клічныя); - няклічныя.

Заданне: перарабіце няклічныя сказы ў клічныя. Заданне: перарабіце няклічныя сказы ў клічныя. Хутка прыйдзе сапраўдная восень. Наша мова - адна з самых мілагучных у свеце. Цудоўная Белавежа вясной.

3) паводле адносін выказвання да аб’ектыўнай рэчаіснасці: 3) паводле адносін выказвання да аб’ектыўнай рэчаіснасці: сцвярджальныя (Гасцінец, споўзшы з пагорка, пераскакваў чыгунку і заварочваў у бок лесу. (В. Б.); Адмоўныя: Агульнаадмоўныя (Кветцы завяўшай ізноў не цвісці); 2. Прыватнаадмоўныя (Не кожны асмеліцца пайсці туды).

Ці ўсе сказы, якія маюць у сваім складзе часціцу не, лічацца адмоўнымі? Ці ўсе сказы, якія маюць у сваім складзе часціцу не, лічацца адмоўнымі?

Сцвярджальнымі паводле значэння лічацца сказы: Сцвярджальнымі паводле значэння лічацца сказы: 1) у якіх перад кожнай часткай састаўнога выказніка ўжываецца часціца не: Не нарадзіцца дзень не можа. (Луж.); 2) безасабовыя сказы, дзе састаўны дзеяслоўны выказнік мае звязку, выражаную безасабова-прэдыкатыўным словам нельга з адмоўем не: Нельга не ўсміхнуцца ласкаваму сонцу, цёпламу ветру — вясне. (Пестр.); 3) пытальныя сказы, у якіх ёсць адмоўе не і пытальныя часціцы ці, хіба, няўжо: Хіба ж не праўда, што свая сарочка бліжэй да цела? (I. М.) 4) пытальна-рытарычныя сказы, у якіх ёсць спалучэнні хто не, як не і пад.: Як не думаць пра будучыню?

4) Па структуры: 4) Па структуры: - простыя (Новы век над зямлёю займаецца скрозь); складаныя (У цемры тонуць лясы, гаі, а над рачулкай гаманлівай заводзяць песню салаўі. (К-с) Простыя сказы бываюць: Двухсастаўныя і аднасастаўныя (Ва ўсіх сферах дзейнасці чалавек не можа абысціся без слова. (Віт.); Хвойнікі... Бярэзнікі... Дубровы... (А. В.) Ад поля веяла халадком. (Хадк.) Неразвітыя і развітыя (Шоргаюць лыжы.. (Луж.) Жыццё звяроў і птушак цікавіць мяне па-ранейшаму больш за ўсё іншае. (В. В.) ;

поўныя і няпоўныя (Збажына нізка клоніцца буйным зернем да зямлі. (Астр.) Косцік аднойчы натрапіў на вельмі грыбное месца. Куды ні ступі — баравікі! Ды яшчэ якія! Адзін у адзін. Нагнешся падымаць, а пад кустом цэлая сямейка. (С. А.); поўныя і няпоўныя (Збажына нізка клоніцца буйным зернем да зямлі. (Астр.) Косцік аднойчы натрапіў на вельмі грыбное месца. Куды ні ступі — баравікі! Ды яшчэ якія! Адзін у адзін. Нагнешся падымаць, а пад кустом цэлая сямейка. (С. А.); сінтаксічна падзельныя і сінтаксічна непадзельныя (Густыя прыцемкі клаліся на зямлю; Ты хочаш прайсціся? – Але.); ускладненыя і няўскладненыя (Сніцца мне мой родны край, мая далёкая радзіма. Па старой замшэлай пушчы ходзіць вецер невідушчы. (Грах.)

Заданні: Заданні: З неразвітых сказаў утварыць развітыя і запісаць іх. Свеціць месяц. Мінула восень і зіма. Вёска жыла. Даспяваюць вішні. Рака не зварухнецца.

З тэксту выпісаць няпоўныя сказы і растлумачыць, чым абумоўлена адсутнасць пэўнага члена сказа. З тэксту выпісаць няпоўныя сказы і растлумачыць, чым абумоўлена адсутнасць пэўнага члена сказа. - Мы свае газеты пішам, -- сказала Аленка. Газеты? І часопісы. А што вы там пішаце? Усё: апавяданні, вершы, заметкі розныя, часам крытыку на каго-небудзь напішам. А хто іх чытае? Усе чытаюць. Вывесім газету на сцяну – і чытаюць (К-с).

Заданні для самастойнай працы: Заданні для самастойнай працы: 1. Напісаць сачыненне на тэмы (на выбар), выкарыстоўваючы пытальна-рытарычныя, пытальна-пабуджальныя, клічныя сказы: Дарагая сэрцу Беларусь. Слаўна ў лесе! Студэнцтва – шчаслівая пара.

2. Запісаць верш, даць характарыстыку простым сказам. 2. Запісаць верш, даць характарыстыку простым сказам. Пад казачным дубам над Нёманам сiнiм хлапец прызнаваўся ў каханi дзяўчыне. I рэхам той шэпт адгукаўся мiж гаю: ...Кахаю, кахаю... Я чула пяшчотнае, шчырасцi поўнае, маё, беларускае, роднае, кроўнае, такое раптоўнае, такое чароўнае. Такое ласкавае, цёплае, чыстае, як сонца, агнiстае, як Нёман празрыстае, як казка, былiна, як песня, жаданае,

дагэтуль зусiм у жыццi не пазнанае, дагэтуль зусiм у жыццi не пазнанае, вясновае слова ад шчырага сэрца. Яно празвiнела над хвалямi ў рэчцы. вятрыска шаптаў яго з лiсцем мiж гаю: ...Кахаю, кахаю... Шапталi яго сенажаць i дуброва, людзьмi перачутае, некаму новае, адзiнае, дзiўнае, светлае слова - кахаю... кахаю... Кахаю... Люблю... Беларускаму краю бясконца я слова "люблю" паўтараю. (Данута Бічэль «Роднае слова»)