🗊Презентация Հայկազուն-Երվանդունիների թագավորություն (6)

Հայկազուն-Երվանդունիների թագավորություն

Երվանդունիներ, թագավորական հարստություն Հայաստանումմ.թ.ա. 570–մ.թ. 72 թվականներին։ Կոչվում է հիմնադրի՝ Երվանդ Սակավակյացի անունով։ Որպես թագավորներ և սատրապներ Հայաստանում իշխել են մ.թ.ա. 570-201 թվականներին։ Պատմահայր Մովսես Խորենացին տեղեկացնում է, որ մ.թ.ա. 7-րդ դարի առաջին կեսին Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արևմուտքում վերականգնվել էր Հայկազունների տոհմի իշխանությունը՝ Սկայորդու գլխավորությամբ։ Երվանդունիներ, թագավորական հարստություն Հայաստանումմ.թ.ա. 570–մ.թ. 72 թվականներին։ Կոչվում է հիմնադրի՝ Երվանդ Սակավակյացի անունով։ Որպես թագավորներ և սատրապներ Հայաստանում իշխել են մ.թ.ա. 570-201 թվականներին։ Պատմահայր Մովսես Խորենացին տեղեկացնում է, որ մ.թ.ա. 7-րդ դարի առաջին կեսին Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արևմուտքում վերականգնվել էր Հայկազունների տոհմի իշխանությունը՝ Սկայորդու գլխավորությամբ։

Երվանդ Ա Սակավակյաց  Հայոց թագավոր մ.թ.ա. 570-560-ական թվականներին։ Երվանդի մասին ավանդախառն տեղեկություններ են հաղորդում Մովսես Խորենացին և Քսենոփոնը։ Խորենացին նրան անվանում է «Սակավակյաց»՝ նկատի ունենալով նրա թագավորելու կարճատևությունը։ Ինչպես նշում է Քսենոֆոնը, Երվանդն ունեցել է ընդարձակ տիրապետություն, շուրջ 3000 արծաթ տաղանդ հարստություն, 40 հազար հետևակային և 8 հազար հեծելակային զինվորական ուժ։ Երվանդն իր արքունիքը շրջապատել է հայ ավագանու ներկայացուցիչներով՝ «պատվավոր հայերով»։ Ելնելով Երվանդունիք գավառի տեղադրությունից՝ ուսումնասիրողները ենթադրում են, որ Երվանդի օրոք հայկական թագավորության մայրաքաղաքը եղել է Տուշպա-Վանը։ Երվանդ Ա Սակավակյաց  Հայոց թագավոր մ.թ.ա. 570-560-ական թվականներին։ Երվանդի մասին ավանդախառն տեղեկություններ են հաղորդում Մովսես Խորենացին և Քսենոփոնը։ Խորենացին նրան անվանում է «Սակավակյաց»՝ նկատի ունենալով նրա թագավորելու կարճատևությունը։ Ինչպես նշում է Քսենոֆոնը, Երվանդն ունեցել է ընդարձակ տիրապետություն, շուրջ 3000 արծաթ տաղանդ հարստություն, 40 հազար հետևակային և 8 հազար հեծելակային զինվորական ուժ։ Երվանդն իր արքունիքը շրջապատել է հայ ավագանու ներկայացուցիչներով՝ «պատվավոր հայերով»։ Ելնելով Երվանդունիք գավառի տեղադրությունից՝ ուսումնասիրողները ենթադրում են, որ Երվանդի օրոք հայկական թագավորության մայրաքաղաքը եղել է Տուշպա-Վանը։

Կարևոր իրադարձություններ Մ.թ.ա. 585-550 թվականներին Աժդահակ թագավորի դեմ կռվում պարտվելով՝ Երվանդը ճանաչել է նրա գերիշխանությունը, վճարել է տարեկան 50 տաղանդ հարկ, հայկական զորամասերով մասնակցել Մարաց արշավանքներին։  Նրա օրոք թագավորության սահմանները հյուսիս-արևելքում հասնում էին Կուր գետ, հյուսիս-արևմուտքում ՝ Սև ծով, արևելքում ՝ Մարաստան, իսկ հարավում ՝ Հյուսիսային Միջագետք:

Տիգրան Երվանդյան Հայոց թագավոր մ.թ.ա. մոտ 560-535 թվականներին։ Հաջորդել է հորը՝ Երվանդ Ա Սակավակյացին։ Վարել է Հայաստանը Մարաստանի գերիշխանությունից ազատագրելու քաղաքականություն՝ նրա դեմ պայքարում կողմնորոշվելով դեպի նոր ձևավորող Աքեմենյան Պարսկաստանը։ Այդ մասին են վկայում Տիգրան Երվանդյանի և Աքեմենյան տերության հիմնադիր Կյուրոսի անձնական բարեկամության վերաբերյալ պահպանված ավանդախառն տեղեկությունները: Տիգրան Երվանդյան Հայոց թագավոր մ.թ.ա. մոտ 560-535 թվականներին։ Հաջորդել է հորը՝ Երվանդ Ա Սակավակյացին։ Վարել է Հայաստանը Մարաստանի գերիշխանությունից ազատագրելու քաղաքականություն՝ նրա դեմ պայքարում կողմնորոշվելով դեպի նոր ձևավորող Աքեմենյան Պարսկաստանը։ Այդ մասին են վկայում Տիգրան Երվանդյանի և Աքեմենյան տերության հիմնադիր Կյուրոսի անձնական բարեկամության վերաբերյալ պահպանված ավանդախառն տեղեկությունները:

Կարևոր իրադարձություններ Ք.ա 553թ Կյուրոս Մեծը և Տիգրանը ապստամբում են Մարաստանի դեմ: Եվ հենց վճռական պայքարում Տիգրանը սպանեց Աժդահակին: Ք.ա 539թ դաշնակից զորքերը գրավեցին Բաբելոնը, որից հետո Տիգրանը դարձավ նաև տերության արևմտյան մասի փոխարքան:

Տիգրանին հաջորդել է Վահագն Երվանդյանը (մ.թ.ա. 535-515)։ Մովսես Խորենացին նմանեցրել է նրան հայոց աստվածներից Վահագնի  հետ։ Այս թագավորների օրոք Վանը շարունակում էր մնալ հայոց պետության մայրաքաղաք։ Երկրորդ կարևոր քաղաքն էր Անի-Կամախը (Բարձր Հայքում), որը հոգևոր ու մշակութային կենտրոն էր։ Իրանում գահ է բարձրանում Կյուրոսի որդի Կամբյուսես II-ը (մ.թ.ա. 529-մ.թ.ա. 522)Աքեմենյան կայսրությունում քաղաքական վիճակն արմատապես փոխվեց, երբ իշխանության գլուխ եկավ Դարեհ Ա Վշտասպ թագավորը (մ.թ.ա. 522-մ.թ.ա. 486)։ Տիգրանին հաջորդել է Վահագն Երվանդյանը (մ.թ.ա. 535-515)։ Մովսես Խորենացին նմանեցրել է նրան հայոց աստվածներից Վահագնի  հետ։ Այս թագավորների օրոք Վանը շարունակում էր մնալ հայոց պետության մայրաքաղաք։ Երկրորդ կարևոր քաղաքն էր Անի-Կամախը (Բարձր Հայքում), որը հոգևոր ու մշակութային կենտրոն էր։ Իրանում գահ է բարձրանում Կյուրոսի որդի Կամբյուսես II-ը (մ.թ.ա. 529-մ.թ.ա. 522)Աքեմենյան կայսրությունում քաղաքական վիճակն արմատապես փոխվեց, երբ իշխանության գլուխ եկավ Դարեհ Ա Վշտասպ թագավորը (մ.թ.ա. 522-մ.թ.ա. 486)։

ԲԵՀԻՍԹՈՒՆՅԱՆ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ և ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍԻՆ ԲԵՀԻՍԹՈՒՆՅԱՆ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ և ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Բեհիսթունի արձանագրություն, Աքեմենյան արքա Դարեհ Ա հրամանով մ.թ.ա. 523-521 թթ Բեհիսթուն ժայռի վրա ։Ըստ նշանակության՝Աքեմենյան Պարսկաստանի դարաշրջանին պատկանող մինչ այժմ գտնված ամենակարևոր արձանագրությունն է։ Վերծանվել է XIX դարի 30-40-ական թթ անգլիացի գիտնական Ռոուլինսոնի  կողմից։ Բեհիսթունի արձանագրություն, Աքեմենյան արքա Դարեհ Ա հրամանով մ.թ.ա. 523-521 թթ Բեհիսթուն ժայռի վրա ։Ըստ նշանակության՝Աքեմենյան Պարսկաստանի դարաշրջանին պատկանող մինչ այժմ գտնված ամենակարևոր արձանագրությունն է։ Վերծանվել է XIX դարի 30-40-ական թթ անգլիացի գիտնական Ռոուլինսոնի  կողմից։

...Դարեհ թագավորն ասում է. Արդ՝ Արմենիա («Արմինա») ուղարկեցի մի արմեն («արմենիյա») իմ Դադարշիշ անունով ծառային, և այսպես պատվիրեցի. «Գնա նվաճի այդ ապստամբ ժողովուրդը, որ ինձ չի հպատակվում»։ Դադարշիշը գնաց Արմենիան նվաճելու։ Երբ նա եկավ Արմենիա՝ ապստամբները դուրս եկան Դադարշիշի դեմ նրան ճակատամարտ տալու համար:...Դարեհ թագավորն ասում է. այնուհետև Արմենիա ուղարկեցի Վահումիսա անունով մի պարսկի, իմ ծառային, և այսպես պատվիրեցի. «գնա, նվաճիր այդ ապստամբ ժողովուրդն, որ ինձ չի հնազանդվում»։ Վահումիսան գնաց Արմենիան նվաճելու։ Ապստամբները հավաքվեցին և դուրս ելան Վահումիսայի դեմ պատերազմի։ Ասորեստանի մեջ Իզալա անունով մի երկիր կա. ճակատամարտը տեղի ունեցավ այնտեղ։ Արամազդն ինձ օգնեց։ Շնորհիվ Արամազդի իմ բանակը շատ մարդ սպանեց ապստամբների բանակից։ ...Դարեհ թագավորն ասում է. Արդ՝ Արմենիա («Արմինա») ուղարկեցի մի արմեն («արմենիյա») իմ Դադարշիշ անունով ծառային, և այսպես պատվիրեցի. «Գնա նվաճի այդ ապստամբ ժողովուրդը, որ ինձ չի հպատակվում»։ Դադարշիշը գնաց Արմենիան նվաճելու։ Երբ նա եկավ Արմենիա՝ ապստամբները դուրս եկան Դադարշիշի դեմ նրան ճակատամարտ տալու համար:...Դարեհ թագավորն ասում է. այնուհետև Արմենիա ուղարկեցի Վահումիսա անունով մի պարսկի, իմ ծառային, և այսպես պատվիրեցի. «գնա, նվաճիր այդ ապստամբ ժողովուրդն, որ ինձ չի հնազանդվում»։ Վահումիսան գնաց Արմենիան նվաճելու։ Ապստամբները հավաքվեցին և դուրս ելան Վահումիսայի դեմ պատերազմի։ Ասորեստանի մեջ Իզալա անունով մի երկիր կա. ճակատամարտը տեղի ունեցավ այնտեղ։ Արամազդն ինձ օգնեց։ Շնորհիվ Արամազդի իմ բանակը շատ մարդ սպանեց ապստամբների բանակից։

Հայաստանը աքեմենյան տերության կազմում Աքեմենյան տերությունը Ք.ա 520թ բաժանվում է 20 վարչական միավորների՝ սատրապությունների: Հայաստանը կազմում է XIII սատրապությունը: Հայաստանը՝ որպես սատրապություն, տերության կազմում մնաց մինչև Ք.ա 331թ:Այդ ժամանակաշրջանի մասին տվյալները սակավաթիվ են:

ՀԱՅՈՑ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Ք.Ա 331-201 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ Ալեքսանդր Մակեդոնացին (Մակեդոնիայի թագավոր մ. թ. ա. 336–323 թթ.) զորավար էր, պետական գործիչ: Նրա ստեղծած տերությունը ձգվում էր Միջերկրական ծովից մինչև Հնդկական օվկիանոս:

«Հաղթանակը չեն գողանում, այն ձեռք են բերում» «Հաղթանակը չեն գողանում, այն ձեռք են բերում»

Կարևոր իրադարձություններ Ք.ա 334թ մակեդոնա-հունական զորքերն Ալեքսանդրի գլխավորությամբ անցնում են Հելլեսպոնտոսը և շուտով Գրանիկոս գետի ափին պարտության մատնում պարսից ուժերին: Ք.ա 333թ Իսոսի ճակատամարտում պարսից զորքը պարտություն է կրում: Վճռական ճակատամարտը տեղի է ունենում Ք.ա 331թ Գավգամելայի մոտ, կրկին հաջողությունը Ալեքսանդրի կողմն էր:

Մի քանի տարի անց Մակեդոնացին Մենոն զորավարին ուղարկում է Բարձր Հայքի ոսկու հանքերի շրջան, որը հայտնի էր դեռևս Ք.ա III հազարամյակից: Դրանից հետո Ալեքսանդրը նոր զորք չուղարկեց Հյաստան: Մի քանի տարի անց Մակեդոնացին Մենոն զորավարին ուղարկում է Բարձր Հայքի ոսկու հանքերի շրջան, որը հայտնի էր դեռևս Ք.ա III հազարամյակից: Դրանից հետո Ալեքսանդրը նոր զորք չուղարկեց Հյաստան: Ալ. Մակեդոնացին մահացավ Ք.ա 323թ: Նրա արշավանքներով Առաջավոր Ասիայում սկզբնավորվում է հունականության դարաշրջանը:

8 զարմանալի փաստ Ալեքսանդր Մակեդոնացու մասին

Նրան ուսուցանել է Արիստոտելը, բայց այլ փիլիսոփաներ ևս ազդել են նրա մտածելակերպի ու գիտակցության վրա: Նրան ուսուցանել է Արիստոտելը, բայց այլ փիլիսոփաներ ևս ազդել են նրա մտածելակերպի ու գիտակցության վրա:  Արիստոտելի իմաստունությունը Ալեքսանդրը սպունգի պես ընկալել էր: Ըստ լեգենդի, երբ դեռ նա Հունաստանում արքայազն էր, այցելում էր հայտնի ճգնավոր Դիոգենեսին, ով հրաժարվել էր սոցիալական նրբակեցությունից ու քնում է մի մեծ կավե տակառում: Ալեքսանդր մոտենում է հանրային հրապարակում գտնվող այդ իմաստունին և հարցնում է, թե կա՞ մի բան, որ կարող են անել մեծահարուստներն իր համար:«Այո»,- պատասխանում է իմաստունը,_ «մի կողմ քաշվիր. փակում ես արևս»:Ալեքսանդրը հիացած էր և Դիոգենեսի մերժումից տպավորված ասում է «Եթե ես չլինեի Ալեքսանդրը, կլինեի Դիոգենես»:

15 տարվա պայքարում Ալեքսանդրը ոչ մի անգամ չպարտվեց: 15 տարվա պայքարում Ալեքսանդրը ոչ մի անգամ չպարտվեց: Ավելի քան 70 քաղաք Ալեքսանդրը կոչել է իր անունով և մեկն էլ իր ձիու անունով:  Ալեքսանդրը, իր ապագա կնոջը՝ Ռոքսանային տեսնելով, սիրահարվում է առաջին հայացքից:  Ալեքսանդրի վրայից միշտ բուրավետ հոտեր էին գալիս:  Անուշ բուրելը այդ ժամանակ բնորոշ էր աստվածներին :Ալեքսանդրն իրեն բացեիբաց հայտարարել էր Զևսի որդի 331 մ.թ.ա Սիվահ կատարած այցելության ժամանակ:

Պարսիկներին պարտության մատնելուց հետո Ալեքսանդրը հագնվում էր նրանց նման: Պարսիկներին պարտության մատնելուց հետո Ալեքսանդրը հագնվում էր նրանց նման: Ալեքսանդրի մարմինը պահպանվել է մեղրի մեծ տաշտի մեջ: Պլուտարքոսը գրում է, որ Ալեքսանդրի մարմինը սկզբում մշակել ու բալզամապատել են Բաբելոնում եգիպտացի մասնագետները, բայց առաջատար վիկտորիանական եգիպտագետներից մեկը ՝ Ա Վոլիսը ենթադրում էր, որ Ալեքսանդրի աճյունը թաղել են մեղրի տաշտի մեջ քայքայումը կանխելու համար:

Ալեքսանդրի մահվան պատճառը մնում է հին աշխարհի չբացահայտված գաղտնիքներից մեկը: Մեր թվարկությունից առաջ 323 թ-ին երեկույթի ժամանակ  Ալեքսանդր Մակեդոնացին ընկավ գետնին մի գավաթ գինի խմելուց հետո:  Երկու շաբաթ անց 32-ամյա ղեկավարը մահացավ: Հաշվի առնելով, որ Ալեքսանդրի հորը սպանել էր իր թիկնապահը, կասկածն ընկավ Ալեքսանդրին շրջապատողների վրա: Իսկ որոշ հին կենսագիրներ ենթադրում են, որ Արիստոտելը, ով կապ ուներ Ալեքսանդրի ընտանիքի հետ, կարող էր նույնպես կապ ունենալ այդ ամենի հետ: Ժամանակակից բժշկական փորձագետները ենթադրում են, որ մալարիան, թոքերի վարակը, լյարդային անբավարարությունը կամ որովայնային տիֆը կարող են Ալեքսանդրի մահվան պատճառ լինել: Ալեքսանդրի մահվան պատճառը մնում է հին աշխարհի չբացահայտված գաղտնիքներից մեկը: Մեր թվարկությունից առաջ 323 թ-ին երեկույթի ժամանակ  Ալեքսանդր Մակեդոնացին ընկավ գետնին մի գավաթ գինի խմելուց հետո:  Երկու շաբաթ անց 32-ամյա ղեկավարը մահացավ: Հաշվի առնելով, որ Ալեքսանդրի հորը սպանել էր իր թիկնապահը, կասկածն ընկավ Ալեքսանդրին շրջապատողների վրա: Իսկ որոշ հին կենսագիրներ ենթադրում են, որ Արիստոտելը, ով կապ ուներ Ալեքսանդրի ընտանիքի հետ, կարող էր նույնպես կապ ունենալ այդ ամենի հետ: Ժամանակակից բժշկական փորձագետները ենթադրում են, որ մալարիան, թոքերի վարակը, լյարդային անբավարարությունը կամ որովայնային տիֆը կարող են Ալեքսանդրի մահվան պատճառ լինել:

ԱՖՈՐԻԶՄՆԵՐ «Ես մահանում եմ շատ բժիշկների օգնությունից» «Ինչքան շատ բան է մարդ ունենում, այդքան ավելի ագահությամբ է ձգտում ունենալ այն ինչ չունի» «Ես պարտավոր եմ հորս, որ նա ինձ կյանք տվեց, և ուսուցիչներիս, որոնք ինձ սովորեցրին արժանավայել ապրել» «Ոչխարների բանակը, որը կառավարում է առյուծը, ավելի ուժեղ է քան առյուծների բանակը, որը կառավարում է ոչխարը» «Աշխարհում չկա անհնարին ոչինչ այն մարդու համար, ով կատարում է փորձեր» «Ես իմ մահից հետո կցանկանայի վերադառնալ, որպեսզի տեսնեի, թե ինչպես են մարդկ վերաբերվում իմ արարքներին»

Ալ. Մակեդոնացու մահից հետո տերությունը բաժանվեց մի քանի մասի, որոնցից ամենախոշորը Սելևկյան տերությունն էր: Հետագայում սրվեցին հարաբերությունները Սելևկյան տերության և Հայաստանի միջև: Ք.ա. 201թ վերջ դրվեց Հայկազունների Երվանդական ճյուղի իշխանությանը: Ալ. Մակեդոնացու մահից հետո տերությունը բաժանվեց մի քանի մասի, որոնցից ամենախոշորը Սելևկյան տերությունն էր: Հետագայում սրվեցին հարաբերությունները Սելևկյան տերության և Հայաստանի միջև: Ք.ա. 201թ վերջ դրվեց Հայկազունների Երվանդական ճյուղի իշխանությանը:

ՀԱՅԿԱԶՈՒՆ-ԵՐՎԱՆԴԱԿԱՆՆԵՐԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԸ ՀԱՅԿԱԶՈՒՆ-ԵՐՎԱՆԴԱԿԱՆՆԵՐԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԸ

Գյուղատնտեսություն, արհեստ, առևտուր Թագավորությունը մեծ հաջողությունների հասավ գյուղատնտեսության և արհեստների զարգացման ասպարեզում: Երկրագործության համար նպաստավոր շրջաններ էին Արարատյան, Շիրակի, Տարոնի, Բագրևանդի, Բասենի դաշտերը: Լեռնային շրջանները հնարավորություն էին տալիս անասնապահության զարգացման համար: Բարգավաճում ապրեց տնտեսությունը:

Ք.ա 4-3-րդ հազարամյակներից՝ Հայաստանի տնտեսության մեջ առանցքային էր մետաղաձուլության դերը: Ք.ա 4-3-րդ հազարամյակներից՝ Հայաստանի տնտեսության մեջ առանցքային էր մետաղաձուլության դերը: Ք.ա 4-3-րդ դարերում տնտեսության մեջ կարևոր դեր էր խաղում ներքին և արտաքին առևտուրը: Հայաստանով էին անցնում ժամանակի մեծ նշանակություն ունեցող առևտրական ճանապարհներ:

Քաղաքներ Հայկազուն-Երվանդունիների պետության մայրաքաղաքը Արմավիրն էր: Հետագայում Երվանդ Դ-ն կառուցեց Երվանդաշատ մայրաքաղաքը: Ախուրյանի աջ ափին կառուցվեց Բագարան սրբավայր-քաղաքը:

Պետական կարգը