🗊Презентация Ісік клеткасының дамуына әкелетін р53 ақуызының мутациясы

Ісік клеткасының дамуына әкелетін р53 ақуызының мутациясы Орындаған:Досмұқамет Д.Б Тексерген:Мелдебекова А.С

Жоспар: 1.Ісік 2.Ісік түрлері 3.Ісік гендері 3.Ісік мутациясы

Ісік (грекше blastoma) - тканьдердің патологиялық ұлғаюын айтады. Ісік өскіні клетканың шексіз ұлғаюынан, организмдегі басқа тканьдердің өсуімен үйлеспеуімен, соның салдарынан маңайындағы тканьдердің семуімен немесе бүлінуге ұшырауымен сипатталады. Қалыпты тканьдерден ісіктің өзгешелігі өз клеткасының формасы мен көлемі, тканьдердің құрылымы, химиялық құрамы, зат алмасуы бойынша ерекшеленеді, сондықтан мұны ткань атепиясы деп аталатын ұғымға біріктірді.

Ткань атепиясының дәрежесіне қарай ісіктер: Қатерлі Қатерсіз

Көп аурулардың арасында адамның өміріне тікелей қауіп туғызатын-бұл қатерлі ісік ауруы. Қатерлі ісік тез өсіп, шірітіп, дененің бір жеріне ғана тоқтамай белгілі мерзім аралығында қан және лимфа тамырлары арқылы басқа мүшелерге тез тарайды. Қатерлі ісіктің қауіптілігі алғашқы кезде ауырып білінбейтіндігінде, ал білінген кезінде басқа мүшелерге қанмен тарап кеткендігінде. Ал өңеш қатерлі ісігін халқымыз қылтамақ деп атаған. Көп аурулардың арасында адамның өміріне тікелей қауіп туғызатын-бұл қатерлі ісік ауруы. Қатерлі ісік тез өсіп, шірітіп, дененің бір жеріне ғана тоқтамай белгілі мерзім аралығында қан және лимфа тамырлары арқылы басқа мүшелерге тез тарайды. Қатерлі ісіктің қауіптілігі алғашқы кезде ауырып білінбейтіндігінде, ал білінген кезінде басқа мүшелерге қанмен тарап кеткендігінде. Ал өңеш қатерлі ісігін халқымыз қылтамақ деп атаған. Кейде ісіктің үлкен көлеміне байланыссыз қан-лимфа тамырлары арқылы ісік алыста орналасқан сау мүшелерді зақымдап, екінші бір рак ұяларын - бөгелме ісік ошақтарын тудырады. Мұны метастаз деп атайды, оның болмайтын, орналаспайтын жерлері мен мүшелері, кемде-кем. Дегенмен әр рактың жиі бөгелме ісік беретін  жерлері бар, мысалы: ішкі мүшелердегі рак көбінде бауырға, лимфа бездеріне, миға, өкпеге оның екінші ошағын негіздейді.

Қатерлі ісік-бұл өмірге қауіпті қасиеттерімен бағаланады.Сол себептен оны «қатерлі ісік» деп атайды.Қатерлі ісік қатерлі ісік жасушаларынан тұрады.Қатерлі ісік жиі обырмен шатастырылады.Ол жасушалардың ретсіз бөлінуімен сипатталады.Бұл ауру генетикалық бұзылу салдарының пролиферация және дифференцирацияның бұзылуы болып табылады.Қатерлі ісікті емдеуге бағытталған ем шаралар және дәрі-дәрмектер осы күнге дейін толығымен шешілмеген. Қатерлі ісік-бұл өмірге қауіпті қасиеттерімен бағаланады.Сол себептен оны «қатерлі ісік» деп атайды.Қатерлі ісік қатерлі ісік жасушаларынан тұрады.Қатерлі ісік жиі обырмен шатастырылады.Ол жасушалардың ретсіз бөлінуімен сипатталады.Бұл ауру генетикалық бұзылу салдарының пролиферация және дифференцирацияның бұзылуы болып табылады.Қатерлі ісікті емдеуге бағытталған ем шаралар және дәрі-дәрмектер осы күнге дейін толығымен шешілмеген.

Қатерсіз ісік - баяу өседі. Ол маңайындағы сау тканьдерді қыса және ығыстыра отырып өседі (экспансивтік өсу). Баяу өскенімен ол едәуір мөлшерге жетуі мүмкін. Қатерсіз ісіктен метастаздар мен рецидивтер болмайды. Ол кахексия тудырмайды. Алайда қатерсіз ісік те зақымдау дәрежесіне қарай организмге қолайсыз әсер етуі мүмкін. Эпителиалдық қатерсіз ісіктер Эпителиалдық ұлпадан дамыған ісіктер жиі органоидтық немесе фибриоэпителиадық деп аталады. Қатерсіз ісіктер жетілген эпителиалдық ұлпадан тұрады.

Қатерлі ісік жер шарында бірдей барлық адамдарда кездеседі, жасы 40 қа жетпегендерде дәнекер тіндерден пайда болатын ісік- саркома, ал 40 жастан асқандарда -рак кездеседі. Олар негізгі үш факторға байланысты: физикалық, химиялық және биологиялық. Бұл факторлар қоршаған ортада  кең таралғандықтан, солардың әсерінен әртүрлі қатерлі ісіктер пайда болады. Мысалы қанцерогендік химиялық заттар (3-4 бензпирен, нитрозамин, афлотоксиндер т.б.), адамдағы рактың бір түрін қоздырса, физикалық факторлар көбінесе терідегі ракты қоздырады, ал биологиялық факторлар, оның ішінде вирустар жыныс мүшелердегі ракты қоздырады. Қатерлі ісік жер шарында бірдей барлық адамдарда кездеседі, жасы 40 қа жетпегендерде дәнекер тіндерден пайда болатын ісік- саркома, ал 40 жастан асқандарда -рак кездеседі. Олар негізгі үш факторға байланысты: физикалық, химиялық және биологиялық. Бұл факторлар қоршаған ортада  кең таралғандықтан, солардың әсерінен әртүрлі қатерлі ісіктер пайда болады. Мысалы қанцерогендік химиялық заттар (3-4 бензпирен, нитрозамин, афлотоксиндер т.б.), адамдағы рактың бір түрін қоздырса, физикалық факторлар көбінесе терідегі ракты қоздырады, ал биологиялық факторлар, оның ішінде вирустар жыныс мүшелердегі ракты қоздырады. Адамзат өмір сүру үшін, өзіне керекті заттарды өндіруге мәжбүр, ал оны өндіре отырып, онымен бірге қанцерогендік заттардың пайда болуына жол береді. Ядролық жарылыстар адам өміріне тікелей әсер етуде.   Экологиялық жағдайлар әрбір құрлықтарда әртүрлі, сондықтан рактың пайда болуы да әртүрлі. Өлкелік өзгешіліктері бар. Мысалы Австралияда тері рагы өте жиі кездессе, ол түрік тектес елдерде өте сирек кездеседі. Еуропалық әйелдерде - сүт безі рагы мұсылман елдермен салыстырғанда басым.

Моноклоналдық ілім жақтаушыларының пайымдауынша,ә дегенде бір ғана жасушаның гендік аппараты бұзылып,ол ісік жасуашасына айналады.Сирек жағдайларда ісіктік трансформация бірнеше ошақтан бір мезгілде басталуы мүмкін. Осы соматикалық жасуша мутациясының негізінде не жатыр?Қалыпты жағдайда жасушаның бөлініп көбейін,жетілуін протонкогендер,канцерсупрессорлық гендер,апоптозды реттеуші гендер және ДНҚ репарациясының гендері бақылайды. Протоонкогендер-қалыпты жағдайда жасушалардың пролиферациясы мен дифференциациясын реттейтін белоктар өндіреді,ДНҚ-ға берілетін митогендік сигналды жеткізуге қатысады.Қазіргі кезде жасуша геномында 20-дан астам протоонкоогендер бар екені белгілі.Осы протоонкогендердің әртүрлі әсерлер нәтижесінде зақымдануы нәтижесінде жасушада белсенді онкогендердің пайда болуына соқтырады.

Онкогендер-қатерлі ісік тудырушы гендер.Олар алғаш рет ретровирустар құрамында табылған,оларды вирустық онкогендер деп атайды.Вирустық онкогендерің аттары оларды қайсы ісіктен бөліп алатындығына байланысты.Вирустық онкогендермен қатар жасушалық онкогендер де бар. Канцеросупрессорлық гендер(антионкогендер-ісік дамуына қарсы гендер)пролиферация үдерісін тежейтін әртүрлі белоктар өндіреді.Сондықтан антионкогендер өнімдері негізінен жасуша ядросында табылады(Rb,WT-1,p53).Rb(retinoblastoma) жасушалық циклдың S1 фазасынан S фазаға әрі қарай митозға өту үдерісін реттейді,р53 ДНҚ репликациясын,жасуша пролиферациясын және өлімін реттеуші ген екендігі белгілі.Ол ДНҚ-сы өзгерген жасушалар пролиферациясын тоқтатады.Rb генінің делециясы немесе жоғалуы ретинобластома, сүт безінің өкпенің аденокарциномасының, остеосаркоманың дамуына соқтырады.р53генінің жоқтығы көптеген қатерлі ісіктер байқалады.

Апоптозды реттеуші гендер әртүрлі әсерлер нәтижесінде гендегі құрылымдары өзгерген жасушаларды жойып отырады.Олардың қатарында өзгерген жасушаларды жойып отырады.Олардың қатарында өзгерген жасушаларды жоспарлы түрде жойып отыратын гендер(мысалы, bax гені) немесе апоптозды басып тастайтын гендер(мысалы,bcl-2 гені),болады.Апоптоз үдерісінің бұзылуы гендік құрылымы өзгерген жасушалардың көбейіп кетуіне соқтырады.Мысалы,қатерлі лимфомаларда bcl-2 генінің 18-хромосомасының 14-хромасомаға ауысуы өте жиі кезеседі.

ДНҚ репарациясының гендері ДНҚ репликациясының қателерін түзеп отырады.Бұл гендердің қызметінің бқзылуына байланысты мутация үдерісі өте артып кетеді.Мысалы,пигменттік ксеродерма сырқатында ДНҚ мутациясының қалпына келмеуі бұл ауруларда тері карциномасының жиі кездесуінің бірден-бір себебі болады. Сонымен онкогендер белсенділігінің артуы,канцерсупрессорлық гендердің белсенділігінің басылып қалуы,апоптозды,ДНҚ-репарациясын реттеуші гендер қызметінің бұзылуы организмде өзгерген гендер өнімдерінің көбеюіне,реттеуші гендер өнімдерінің жойылуына,сөйтіп,сау жасушаның ісік жасушасына айналуына соқтырады.

Жоғарыда айтылғандай қатерлі ісік мутацияға ұшыраған жасушалар клонының гендік өзгерістерінің тоқтаусыз дамуының нәтижесі.Өсу барысында сұрыпталған жасушалар арасында қоршаған орта әсеріне бағынбайтын,автономды және агрессивті субклондар пайда болады.Бірте-бірте «ісіктік бағаналық жасушалар» түзіледі.Бұл жасушалар өз ішінен пролиферативтік сигналдар тудырып,митоздық циклдердің тоқтаусыз жүруіне жол ашады.Ісік дамуында цитокиндердің,кейбір жасушалар үшін гармондардың ,қоршаған ортаның,жасушалардың бір-бірімен әрекеттесуінің маңызы зор.Ал жаңадан пайда болған ісіктік бағаналық жасушалар клоны үшін ешбір сыртқы пролиферативтік әсерсіз-ақ жасушалардың тоқтаусыз бөлініп,көбеюі тән.Ісік жасушалары арнайы митогендік факторларсыз –ақ циклинге тәуелді киназаларды белсендіріп ,ДНҚ репликациясын және митоздық бөлінулердің жаңа циклін бастап жібереді.Бұл белсенділіктің негізінде жасушаның гендік бұзылыстары:тирозинкиназа рецепторларының құрылымдық өзгерістері,RAS гендерінің,В-катениннің,МУС факторларының гиперэкспрессиясы және т.б өзгерістер жатады.

Ісік жасушалары тежеуші факторларға мойынсынбайды.Мысалы,қалыпты жағдайда жасуша көбейіп,бір-бірімен тығыз жанасқан кезде олардың өсуі тоқтайды,ал ісік жасушалары тоқтамастан,қабат-қабат болып шоғырланып өсе береді,себебі неоплазиялық жасушаларда қолайсыз жағдайларда тоқтаусыз жүйелер істен шыққан-олар енді «мәнгі өлмейтін» жасушаларға айналады.Бұл жағдай антипролиферативтік қасиетке ие,яғни,lnk4,Cip|Kip,PRb,p53 ,белоктарының белсенділіктерінің басылып қалуымен немесе дисфункциясымен байланысты.

Назарларыңызға рахмет!