🗊Презентация Ілияс Есенберлин “ Қаһар” романы тіліндегі кездесетін диалектілік ерекшеліктер

Ілияс Есенберлин “ Қаһар” романы тіліндегі кездесетін диалектілік ерекшеліктер. Орындаған: Ерденова Гүлдана

Қазақ диалектологиясы ғылымын сөз еткенде осы саланың бастау-көзінде тұрған профессор Сәрсен Аманжолов пен Жұмат Досқараевтың, акад. Нығмет Сауранбаевтың есімдері ерекше аталады. С.Аманжоловтың іргелі зерттеу еңбегі (1959), Ж.Досқараевтың монографиясы мен сөздігі (1955) тіл тарихы мен қазақ диалектологиясы саласында ашылмаған аралдардың көптігін көрсетіп берді. Сол жылдарда ғылым жолына түскен жас зерттеушілер Шора Сарыбаев, Ғабдолла Қалиев, Сапарғали Омарбеков, Әбілбек Нұрмағамбетов, Жамалбек Болатов, Оқас Нақысбеков, Тұрап Айдаровтар осы салаға бар ғұмырларын арнап, іргелі еңбектер жазды, докторлық диссертацияларын қорғады, Қазақ диалектологиясы ғылымын сөз еткенде осы саланың бастау-көзінде тұрған профессор Сәрсен Аманжолов пен Жұмат Досқараевтың, акад. Нығмет Сауранбаевтың есімдері ерекше аталады. С.Аманжоловтың іргелі зерттеу еңбегі (1959), Ж.Досқараевтың монографиясы мен сөздігі (1955) тіл тарихы мен қазақ диалектологиясы саласында ашылмаған аралдардың көптігін көрсетіп берді. Сол жылдарда ғылым жолына түскен жас зерттеушілер Шора Сарыбаев, Ғабдолла Қалиев, Сапарғали Омарбеков, Әбілбек Нұрмағамбетов, Жамалбек Болатов, Оқас Нақысбеков, Тұрап Айдаровтар осы салаға бар ғұмырларын арнап, іргелі еңбектер жазды, докторлық диссертацияларын қорғады, жаңа буын шәкірт дайындады.

Қазақ диалектологиясының алғаш зерттелу және қалыптасу тарихы профессор С.Аманжоловтың есімімен байланысты. С.Аманжоловтың ғылыми мұрасында қазақ тілінің диалектологиясы туралы еңбектері басты орын алады. Оның 1959 жылы шыққан «Вопросы диалектологии и истории казахского языка» атты күрделі еңбегі автордың диалектология мен тіл тарихы саласында көп жылдар бойы жүргізген зерттеу жұмысының нәтижесі еді. Қазақ диалектологиясының алғаш зерттелу және қалыптасу тарихы профессор С.Аманжоловтың есімімен байланысты. С.Аманжоловтың ғылыми мұрасында қазақ тілінің диалектологиясы туралы еңбектері басты орын алады. Оның 1959 жылы шыққан «Вопросы диалектологии и истории казахского языка» атты күрделі еңбегі автордың диалектология мен тіл тарихы саласында көп жылдар бойы жүргізген зерттеу жұмысының нәтижесі еді.

Ғалым Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді говорлық сипатта деп қарап, оның 2 түрін көрсеткен:

1. Ауыспалы говор. 1. Ауыспалы говор. Оған «басқа тілден жергілікті халықтың бір бөлігіне ауысып, басқаларына тарамаған тіл ерекшелігін» жатқызады. Мәселен, оңтүстікке өзбек, қырғыз тілдерінен, батыста татар, башқұрт тілдерінен, шығыста алтай, қытай тілдерінен сөз ауысып отырған.Осыдан барып сол тілдерден сөз ауысқан жерлерде ауыспалы говор пайда болған деп түсіндіреді. Мысал ретінде өзбектен енген пахта (мақта), кәттә (үлкен), қырғыздан енген тайған (тазы) сөздері келтіріледі.

Жүсіпова Бибіхатша

Мүмкіндігінше Жетісу өңіріне тән сөздер қазақ тілінің басқа аймағынан жиналған материалдармен салыстырылып, оның өзіндік өзгешеліктерін анықтаған. Олар мыналар: Мүмкіндігінше Жетісу өңіріне тән сөздер қазақ тілінің басқа аймағынан жиналған материалдармен салыстырылып, оның өзіндік өзгешеліктерін анықтаған. Олар мыналар: 1.Үй жай, қора-қопсы, бау-шарбаққа байланысты сөздер: Там үй, тоқал там-шатырсыз үй. Далан-кіреберіс Муалы-азық-түлік, тамақ қоятын жер. Ақыр-малға шөп салатын жер т.б тіл ерекшеліктерін атап көрсеткен. 2. Киім-кешек,көрпе-жастыққа байланысты сөздер қатарына Жейде-еркек көйлек. Сарпай-шекпен Сыпырмай-аласа жиекті бөрік. 3. Ыдыс-аяқ атауларына байланысты сөздер. Кірқалта-жуған кір салатын қалта. Қолбақыр-үлкен темір ожау сөздерін атап өткен. Сонымен қатар, Жетісу сөйленісінің ерекшеліктерін зерттеу барысында : 4. Тағам атауларына байланысты сөздер қатары көптеп кездеседі. Атала- ұннан жасалған көже. Ашымал- бидай, тарыдан ашытып жасалған сусын тағам. Тапа нан//көмбеқазан- табаға пісірген нан Тоқаш- бауырсақ. Нан көже- қамырды жайып, үлкендеу етіп, кесіп пісірген нан.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

Есенбай Анар Заманбекқызы

Комментарии: Шымкент, Мақтарал өңірлерінде әйелдердің басына тартатын жаулығын сәлде деп атаса, Оңтүстік Шығыс өңірлерде шарқат деп атайды. Ал Қостанай, Жангелдин өңірлерінде әйелдердің басына тартатын жаулығын орамал деп атайды. Комментарии: Шымкент, Мақтарал өңірлерінде әйелдердің басына тартатын жаулығын сәлде деп атаса, Оңтүстік Шығыс өңірлерде шарқат деп атайды. Ал Қостанай, Жангелдин өңірлерінде әйелдердің басына тартатын жаулығын орамал деп атайды.

9. Бұл- орта бойлы, кең жауырын, арықтау тарамыс денелі, жатаған келген ат жақты сары сұр кісі. 9. Бұл- орта бойлы, кең жауырын, арықтау тарамыс денелі, жатаған келген ат жақты сары сұр кісі. (Ілияс Есенберлин «Қаһар романы» 69-бет) ЖАТАҒАН (Қ.орда, Арал) қырсық. (ҚТДС-272бет) 10. Ақын енді алпысқа келген Абылайды үш жүзден шыққан өңшең қасқа мен жайсаңдарының шешімі бойынша Телікөлдің жағасында жұрт ақ киізге көтеріп Үлкен хан сайлағанын толғағанда төбесі көкке тигендей екі көзі жайнап кетті. (Ілияс Есенберлин «Қаһар романы» 72-бет) ЖАЙСАҢ (Қ.орда., Арал) керемет, аса жақсы. (ҚТДС-254бет) Комментарии: Жайсаң сөзі Қызылорда, Арал өңірлерінде керемет, жақсы дегенді білдірсе, Қостанай, Жангелдин өңірлерінде күшті деген мағынаны білдіреді. Ал Батыс өңірлерінде көбіне керемет, жақсы деген сөзді қасқа деп атайды. Автор бұл сөзді шығармасында қолдану барысында кейбір өңірлердің әдеби тілден басқа нұсқаларын қолдану арқылы шығарманы қызықты етіп отыр.