🗊Презентация Ономастиканың басқа пәндермен арақатынасы

ПРЕЗЕНТАЦИЯ Тақырыбы: Ономастиканың басқа пәндермен арақатынасы

Ономастиканың нысаны мен нысанасы, мақсаты мен міндеттері, бағыттары мен зерттеу аспектілерінің анықталуы оның лингвистикалық ғылыми пәндер жүйесіне міндетті түрде кіретінін көрсетеді. Ең алдымен жалқы есімдер тілдің лексикалық бірлігі екендігін атап өту керек, сондықтан да ол лингвистикалық әдістермен зерттеледі және әр атау жөніндегі мәлімет лингвистикалық қүралдар арқылы жиналады . Ономастиканың нысаны мен нысанасы, мақсаты мен міндеттері, бағыттары мен зерттеу аспектілерінің анықталуы оның лингвистикалық ғылыми пәндер жүйесіне міндетті түрде кіретінін көрсетеді. Ең алдымен жалқы есімдер тілдің лексикалық бірлігі екендігін атап өту керек, сондықтан да ол лингвистикалық әдістермен зерттеледі және әр атау жөніндегі мәлімет лингвистикалық қүралдар арқылы жиналады .

Алайда жалқы есімдердің тілдік жүйеде алатын орнын, олардың пәнаралық қасиеттері ономастиканың ерекшелігін және ғылыми пәндер номенклатурасындагы байланысын анықтады. Ономастика қатып қалған ғылыми парадигма емес. Оның көтеретін мәселелері басқа ғылымдар (тарих, география, психология, археология, генеалогия, мәгінтану, эдебиеттану, астрономия, логика, элеуметтану, геральдика, семиотика т.б.) материалдарын пайдалану керектігін талап етеді. Алайда жалқы есімдердің тілдік жүйеде алатын орнын, олардың пәнаралық қасиеттері ономастиканың ерекшелігін және ғылыми пәндер номенклатурасындагы байланысын анықтады. Ономастика қатып қалған ғылыми парадигма емес. Оның көтеретін мәселелері басқа ғылымдар (тарих, география, психология, археология, генеалогия, мәгінтану, эдебиеттану, астрономия, логика, элеуметтану, геральдика, семиотика т.б.) материалдарын пайдалану керектігін талап етеді.

Бірақ ономастиканың әр ғылыммен арақатынасы әр түрлі, әрі ол ономастикалық мәселелерді анықтауға пайдаланатын факторларға байланысты.Басқа ғылымдар қатысуымен шешілетін ксйбір ономастикалык мәселелерді қарастырайық. Бірақ ономастиканың әр ғылыммен арақатынасы әр түрлі, әрі ол ономастикалық мәселелерді анықтауға пайдаланатын факторларға байланысты.Басқа ғылымдар қатысуымен шешілетін ксйбір ономастикалык мәселелерді қарастырайық.

Ономастиканың күрделі міндеттерінің бірі жалқы есімдер дәрежесін, жалқы есімдер мағынаға, мазмүнға ие ме, аталған нысанамен байланысы бар екендігін аныктау. Келесі мәселелер де маңызды болыгі саналады: Ономастиканың күрделі міндеттерінің бірі жалқы есімдер дәрежесін, жалқы есімдер мағынаға, мазмүнға ие ме, аталған нысанамен байланысы бар екендігін аныктау. Келесі мәселелер де маңызды болыгі саналады: жалқы есімдер жалпы есімнен және басқа да тілдік категориялардан айырмашылығы; жалқы есімдердің тілдегі алатын орны; атау беру мәселесі;  атау көлемі, мазмүны; • атаудың жалпы жэне ерекше белгілері;  жалқы есімдердің қызметі;  жалқы есімдердің табиғаты; атаулардың арақатынасы; жалқы есімдерде жасалатын және қызмет агқаратын тіл мен сөйлеудің адам ойымен байланысы т.б.

Қойылған мәселелерді шешу үшін ономастика соған сәйкес ойлау заңдары мен формаларына, болмысты жеткізу әдістеріне, жалқы есімдерде корініс тапқан адамзаттың кеңістікті игеру, атау беру заңдылықтарына ие болу керек. Жалқы есімдерді жан-жақты классификациялау үшін әр түрлі негіздерді және олардың экстра-, инт- ралингвистикалық мағыналылығын анықтау қажет. Бүл жағдайда ономастика сөзсіз логика мен философияның жетістіктерін қолданады. Қойылған мәселелерді шешу үшін ономастика соған сәйкес ойлау заңдары мен формаларына, болмысты жеткізу әдістеріне, жалқы есімдерде корініс тапқан адамзаттың кеңістікті игеру, атау беру заңдылықтарына ие болу керек. Жалқы есімдерді жан-жақты классификациялау үшін әр түрлі негіздерді және олардың экстра-, инт- ралингвистикалық мағыналылығын анықтау қажет. Бүл жағдайда ономастика сөзсіз логика мен философияның жетістіктерін қолданады.

Жалқы есімдер тарихы қалыптасқан кезіндегі қоғамның идеологиясымен, мәдениетімен, даму тари- хымсн тығыз байланысты. В.А. Никонов атап өткендей: “Антропонимиканың, сол сияқты бүкіл ономастиканың ең бірінші заңы - тарих”. Сондықтан көп жағдайда жалқы ссімдср қалыптасқан доуірдің, сол уақыттың жемісі болып саналады. Сонымен қатар әр халықтың ономастикасы бірдей болмайды, ол әр түрлі ронологиялық кезең мен әр түрлі тарихи оқиғалардың ықпалымен қалыптасады. Жалқы есімдер тарихы қалыптасқан кезіндегі қоғамның идеологиясымен, мәдениетімен, даму тари- хымсн тығыз байланысты. В.А. Никонов атап өткендей: “Антропонимиканың, сол сияқты бүкіл ономастиканың ең бірінші заңы - тарих”. Сондықтан көп жағдайда жалқы ссімдср қалыптасқан доуірдің, сол уақыттың жемісі болып саналады. Сонымен қатар әр халықтың ономастикасы бірдей болмайды, ол әр түрлі ронологиялық кезең мен әр түрлі тарихи оқиғалардың ықпалымен қалыптасады. Жалқы есімдердіц әр разряды өзінің қалыптасу мен даму тарихына ие екендігін атап өту керек, сондықтан да оларды бөлек-бөлек қарасгыру қажет. Мәселен, қазақ қоғамының дамуымен байланысты дамыған қазақ антропонимдік жүйенің оз тарихы бар. Қазақ халқының антропонимдерін зерттей келе, Т. Жанүзақов [36, 16-23], келесі кезеңдерге бөледі: көне түркі дәуірі (V-X ғғ.) (аталған кезендегі кісі аттары формасы мен мағынасы жағынан қазіргі қазақ кісі ссімдеріне үқсас, себебі, олардың көбісі пүтқа табыну кезеңінде қалыптаскан);

Пайдаланылған әдебиеттер Абдрахманов А.А. Историко-этимологическое исследование топонимов Казахстана. АДД. Алматы, 1991. Аниканова Т.А. К вопросу о социолингвистической природе географических названий // Вопросы теории и методики преподавания иностранных языков. М., 1980. Березович Е.Д. Семантические микросистемы в русской топонимии. АКД. Екатеринбург, 1992. Воробьева И.А. Социолингвистическое исследование параллельных названий населенных пунктов (на материале ойконимии Алтайского края) // Язык и общество. Саратов, 1989. Гудков Д.Б. Прецедентное имя и проблемы прецедентное™. М., 1999.Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. Алма-Ата, 1982.

орта ғасыр кезеңі (X-XVII ғғ.) (пүтқа табынушылықтан қалыптасқан кісі аттарын араб, парсы, моңғол, исламға байланысты қалыптасқан кісі аттары алмастырған); орта ғасыр кезеңі (X-XVII ғғ.) (пүтқа табынушылықтан қалыптасқан кісі аттарын араб, парсы, моңғол, исламға байланысты қалыптасқан кісі аттары алмастырған); XVII-XIX ғғ. (негізі кісі есімдерінің қоры сақталып, орыс тілінен енген жаңа кісі аттарымен, араб тілді кірме кісі аттарымен толықтырылған, әкесінің аты мен фамилиясы қалыптасқан);  Кеңес дәуірі (дәстүрлі, тарихи, түрақты, алдыңғы дәуірлердің кісі аттарын сақтау, орыс тілінен көптеп енген кісі аттарын қабылдау, интернационалды есімдердің пайда болуы, КСРО халықтарының кісі аттарын қолдану, қазақ тілі негізінде кісі аттарының қалыптасуы).

Жалқы есімдер, сөзсіз, тіл фактілері, дегенмен, олардың қолдану ареалын, локализациясын (белгілі бір территорияда, аймақта таралуын, мекендеуін, қалыптасуын), ауысуын, шоғырлануын, атауға ие нысандардың орнын зерттеу географияның кейбір тәсілдері мен деректеріне сүйеніп жасалынады. Мәселен, топонимдер қүрамындағы географиялық терминдерді бөліп қарастырғанда, топоним- дерді зерттеу үшін географияның комегі өте қүнды. Жалқы есімдер, сөзсіз, тіл фактілері, дегенмен, олардың қолдану ареалын, локализациясын (белгілі бір территорияда, аймақта таралуын, мекендеуін, қалыптасуын), ауысуын, шоғырлануын, атауға ие нысандардың орнын зерттеу географияның кейбір тәсілдері мен деректеріне сүйеніп жасалынады. Мәселен, топонимдер қүрамындағы географиялық терминдерді бөліп қарастырғанда, топоним- дерді зерттеу үшін географияның комегі өте қүнды. Географиялық терминдер ландшафт срскшсліктерін, оның топографиялық ерекшелігін, атауы бар нысанды және оның ерекшелігін көрсетеді (түрі, мөлшері, қүрамы, сапасы т.б. географияның күзырында). Э.Д. Мурзаев атап көрсеткендей: “Халықтың географиялық терминологиясында жалқы есімдер топонимдердің қалыптасуына заңды және белсенді түрде қатысады. Аталмыш терминдерсіз қалыптасқан топонимдік жүйені бүкіл дүниежүзі бойынша кездестіре алмайсыз”.

Қазақ топонимиясында қазақ географиялық терминдер- дің 72% табиғаттың ерекшелігін көрсетеді. Е.А. Керімбаев былай атап береді: ‘Тенезистегі географиялық факторлардың рөлі мен мәні, қазак онимиясының дамуы мен қызметі Қазакстан табиғатының ерекше бай дара түрған географиялық атау беруде көрініс тапқанымен байланысты”. Аталмыш қағида әлемнің көптеген халықтарының топонимдік жүйелеріне де тиесілі. Қазақ топонимиясында қазақ географиялық терминдер- дің 72% табиғаттың ерекшелігін көрсетеді. Е.А. Керімбаев былай атап береді: ‘Тенезистегі географиялық факторлардың рөлі мен мәні, қазак онимиясының дамуы мен қызметі Қазакстан табиғатының ерекше бай дара түрған географиялық атау беруде көрініс тапқанымен байланысты”. Аталмыш қағида әлемнің көптеген халықтарының топонимдік жүйелеріне де тиесілі.

Әлеуметтік үрдістерге байланысты қазіргі Қазақсган өміріндегі түбегейлі өзгеріс те ономастикалык кеңістік мазмүнына да ықпал етті, бүл ең алдымен әлеуметтік орнығуға байланысты атауларға қатысты (астионимдер, комонимдср, прагматонимдер, урбанонимдер).Жекелеуді талап ететін жаңа объектілердің пайда болуы, экономикалық өзгеріс, этносаяси жағдайлардың өзгеруі, халық дәстүрлерінің жаңғыруы, тарих қойнауына ену, үлттык мәдени қүндылықтарды жаңғырту Қазақстан топонимдерінде көрініс тапты. Бүл күбылыс топонимдік атау жасауға, топонимдік объектілер атауды ретке келтіру, кайта атауға негіз болды. Бүл үрдіс ең алдымен төмендегідей атауларда көрініс тапты: Әлеуметтік үрдістерге байланысты қазіргі Қазақсган өміріндегі түбегейлі өзгеріс те ономастикалык кеңістік мазмүнына да ықпал етті, бүл ең алдымен әлеуметтік орнығуға байланысты атауларға қатысты (астионимдер, комонимдср, прагматонимдер, урбанонимдер).Жекелеуді талап ететін жаңа объектілердің пайда болуы, экономикалық өзгеріс, этносаяси жағдайлардың өзгеруі, халық дәстүрлерінің жаңғыруы, тарих қойнауына ену, үлттык мәдени қүндылықтарды жаңғырту Қазақстан топонимдерінде көрініс тапты. Бүл күбылыс топонимдік атау жасауға, топонимдік объектілер атауды ретке келтіру, кайта атауға негіз болды. Бүл үрдіс ең алдымен төмендегідей атауларда көрініс тапты: урбанонимдерде (көше, қала ішіндегі және ауылдык объектілер атаулары); астионимдер (қала атаулары);  комонимдер (ауылдық елді мекендер атаулары).

Мәдениеттану деректерін (мәдени философия, мәдениеттануы әлеумет, мәдениетті антропология, мәденипсихология, мәдениет тарихы) қолдану жалкы есім мен халықтық мәдениеттің арақатынасы түрғысынан жалқы есім мағынасы мен мазмүнын ашуға мүмкіндік береді. Мәдениеттану “мәдениеттің жүйелі объектілерін адамзат түрғысынан, өмірдің даму шегіне жеткен формасы түрғысынан, рухани және тәжірибелік қызмет нәгижесі түрғысынан зергтсумен айналысады”. Осы себептерден соңғы он жылда лингвистер жаңа пәннің - лингвомәдениеттанудың қалыптасуына себеп болған тілді мәдениеттану түрғысынан талдау негіздерін жасауда. Ол жалқы есім табиғатын, ономастика мен модениет фактілерінің арақатынасы мен әрекеттесуін зерттеуде қолданылатын белгілі бір уақыттағы халықтың мәдени құндылықтарының мағынасы туралы дерек береді. Көптеген мәдени, қоғамдық қүндылықтар жалқы есімдерде корініс тапқан. Мәдениеттану деректерін (мәдени философия, мәдениеттануы әлеумет, мәдениетті антропология, мәденипсихология, мәдениет тарихы) қолдану жалкы есім мен халықтық мәдениеттің арақатынасы түрғысынан жалқы есім мағынасы мен мазмүнын ашуға мүмкіндік береді. Мәдениеттану “мәдениеттің жүйелі объектілерін адамзат түрғысынан, өмірдің даму шегіне жеткен формасы түрғысынан, рухани және тәжірибелік қызмет нәгижесі түрғысынан зергтсумен айналысады”. Осы себептерден соңғы он жылда лингвистер жаңа пәннің - лингвомәдениеттанудың қалыптасуына себеп болған тілді мәдениеттану түрғысынан талдау негіздерін жасауда. Ол жалқы есім табиғатын, ономастика мен модениет фактілерінің арақатынасы мен әрекеттесуін зерттеуде қолданылатын белгілі бір уақыттағы халықтың мәдени құндылықтарының мағынасы туралы дерек береді. Көптеген мәдени, қоғамдық қүндылықтар жалқы есімдерде корініс тапқан.