🗊Презентация Тіршілік процесіне қатысатын гетерофункционалды қосылыстар

№5 дәрiс

Гетерофункционалды қосылыстар Клеткаларда, тіндерде, органдарда метаболизм барысында түзілетін заттарды метаболиттер деп атайды. Метаболизм – яғни зат алмасу процессі. Биологиялық процесстерде негізінен гетерофункционалды қосылыстар қатысады. Құрамында екі немесе одан да көп табиғаты әртүрлі функционалдық топтары бар органикалық қосылыстар.

Гетерофункционалды қосылыстар Гетерофункионалды қосылыстарға жай биомолекулар жатады: амин спирттері аминофенолдар, гидрокси-, амин-, оксоқышқылдары, моносахаридтер, пурин мен пиримидин негіздері, витаминдер, гормондар және т.б. Осы қосылыстардан жоғарғы молекулалы органикалық заттар құрылады: полисахаридтер, нуклеин қышқылдары, ақуыздар және т.б.

Гетерофункционалды қосылыстар Функционал топтың орналасыун халықаралық номенклатура бойынша (цифрмен) көрсетеді, ал рационалды номенклатура бойынша грек әріптерін қолданылады. Грек алфавитінің әріптері карбоксил тобына жақын көміртектен, яғни С-2 атомынан санау басталады. 4 3 2 1 С – С – С – С – ОН γ β α || О

Гетерофункционалды қосылыстар

Гетерофункционалды қосылыстар Гетерофункционалдық қосылыстардың химиялық қасиеттері: қосылыстың әртүрлі функционалдық топтардың болуы монофункционалдық қосылыстарға тән қасиеттердің күшеюіне немесе әлсіреуіне алып келеді және спецификалық химиялық қасиеттерді тудырады.

Гетерофункционалды қосылыстар Гетерофункционалды қосылыстардан дәрілер де алынады: Салицил қышқылы және олардың туындылары(ацетилсалицил қышқылы, метилсалицилат, салол) Сульфаниламидтік трепараттары (стрептоцид) Пара-аминобензой қышқылының туындылары (новакаин, анестезин)

Ақуыздар Амин қышқылдары ақуыздардың биологиялық арнайылығын және олардың тағамдық құндылығын анықтайды. Амин қышқылдарының алмасуының бұзылуы көптеген ауруларға алып келеді. Амин қышқылдары асқазан-ішек жолдарында сіңіріліп, қанмен барлық органдарға және тіндерге тарайды, сол жерде ақуыздар синтезіне қатысады және әртүрлі өзгерістерге ұшырайды. Тірі ағзада ақуыздардың амин қышқылждары құрамы генетикалық кодпен анықталады, синтездегенде 20 стандартты аминқышқылы қолданылады. Қанда амин қышқылдарының тұрақты концентрациясы сақталады. Қандағы амин қышқылдарының концентрациясы бауырдың және бүйректің функционалдық жағдайын көрсетеді. Қандағы амин қышқылдарының құрамы бүйректің қызметі бұзылған кезде, ақуыздың мөлшері көбейіп кетенді.

Амин қышқылдары Ақуыздар (протеиндер) гидролизденгенде α-аминоқышқылдарын түзетін жоғары молекулалы органикалық қосылыстар, биополимерлер. α-Амин қышқылдарда карбоксил –СООН және амин тобы –NH2 α-көміртегінде орналасқан. α негіздік топ H2N – CH – COOH қышқылдық топ | R

Амин қышқылдары Амин қышқылдарының түрлері: Алмастырылмайтын (валин, лейцин, фенилаланин, изолейцин, метионин, триптофан, треонин, лизин); Шартты түрде алмастырылатын (аргинин және гистидин); Алмастырылатын (аланин, аспарагин, аспарагин қышқылы, глицин (гликокол), серин, глутамин, глутамин қышқылы, цистеин (цистин), пролин, тирозин.

Амин қышқылдары Асмастырылмайтын аминқышқылдары адам организмінде синтезделмейді, бірақ өмірлік маңызды заттар болып табылады. Олар тағаммен бірге ағзаға түсіп отыруы қажет. Жетіспеген жағдайда организмнің өсуі және дамуы тежеледі. Асмастырылмайтын аминқышқылдарының тағамдық ақуыздағы оптималды мөлшері адамның жасына, жынысына, кісібіне және басқа жағдайларға байланысты болады. Асмастырылатын аминқышқылдары адам организмінде синтезделеді.

Пептидтердің түзілуі. α-аминқышқылдарының молекулаішілік әрекеттесуінің нәтижесінде пептидтер түзіледі. Екі α-аминқышқылдары әрекеттескенде дипептид түзіледі. Үш α-аминқышқылдары әрекеттессе трипептид түзіледі және т.б.

Гли-Вал-Фен (глицилвалилфенилаланин) трипептидінің түзілуі

Қөмірсулар Полисахаридтер – жоғарғы молекулалық қосылыстардың ең белгілі түрлерінің бірі. Функционалдық қасиеттері бойынша олар 3 топқа бөлінеді: Құрылымдық полисахаридтер жасушалар органдарының және организмнің беріктігін қамтамасыз етеді; Суда еритін полисахаридтер жоғары гидратталған және жасушаның, тіндердің құрғап кетуінен сақтайды; Резервті полисахаридтер энергетикалық ресурс ретінде қызмет етеді, соның нәтижесінде керек кезінде жасушалық «жанармай» болып табылатын моносахаридтер организмге түседі. Полимерлік табиғатына байланысты резервті полисахаридтер осмотикалық белсенді емес және сондықтан жасушада көп мөлшерде жиналуы мүмкін.

Липидтер Липидтер гректің “lіpos”- май деген сөзінен шыққан. Липидтер ағза тіршілігін қамтамасыз ететін құрылымдары әр түрлі, суда нашар еритін, полярсыз еріткіштерде (бензол, хлороформ, эфир т.б.) оңай еритін табиғи қосылыстардың бірі. Липидтер спирт пен май қышқылдарынан түзiлген, күрделi эфирлерге жатады.

Липидтердiң құрамында кездесетiн ЖМҚ Олар тармақталмаған тiзбектi, көмiртегi атомының саны жұп 4 -тен 22 -ге дейiн, көбiнесе 16-18 көмiртегi атомы болады. ЖМҚ қаныққан және қанықпаған болады. Табиғи қанықпаған май қышқылдары цис- конфигурацияда кездеседі.

Қаныққан және қанықпаған ЖМҚ

Полиқанықпаған ЖМҚ Екi, үш және одан да көп қос байланыстары бар жоғары май қышқылдары адам ағзасында синтезделмейдi (F - витаминдерге жатқызады). Оларды – тамақтың құрамына енгiзу қажет. Сондықтан ондай май қышқылдарын (линоль, линолен, арахидон) алмастырылмайтын май қышқылдары немесе эссенциалды (Essential Fatty Acid) деп атайды. Дәрі ретінде эссенциале Форте Н (капсулада) және эссенциале Н (ампулада) пайдаланады.

Кейбір май құрамындағы аса маңызды майлы қышқылдардың мөлшері (жалпы мөлшерінің %)

Полиқанықпаған май қышқылдарының атқаратын функциясы: Биологиялық мембрананың құрамына кіре отырып, оның сұйықтық күйін қамтамасыз етеді. Антиатерогенді эффекті көрсетеді. Холестериннің ерігіштігін арттырады, атеросклероздың пайда болуын тежейді. Қанның ұюын төмендетеді және тромб түзілуін тежейді. Ағзаның қорғаныс функциясын күшейтіп әртүрлі инфекциялық ауруларға төзімділігін арттырады. Кейбір биологиялық активті заттардың негізін салады. (Арахидон қышқылынан простагландиндер түзiледi. Бұл кiші молекулалы биореттегiштер болып есептеледi.)

Мысалы, адам ағзасында майдың құрамында 70%-тай олеин қышқылы бар. Бұл майдың балқу t – 14 Со, сондықтан (36о-37оС) дененiң температурасында май сұйық түрiнде болады.

Майлардың (ТАГ) негізгі функциясы

Күрделi липидтер - фосфоглицеридтер

Фосфолипидтердің функциялары Құрылымдық қызметі (биологиялық мембрананың құрамына кіреді) Суда ерімейтін липидтерді тасымалдауға қатысады, эмульгатор болып табылады Қаннның ұюында маңызды роль атқарады (кефалин) Липотропты қасиет көрсетеді (бауырды май басудан сақтайды)

Нуклеин қышқылдары Нуклеин қышқылдары - бұл биополимерлер, гидролизденгенде пуриндi, пиримидиндi негiздерiн, пентозалар (β-Д-рибофураноза, β-Д-дезоксирибоза) фосфор қышқылын түзетiн жоғары молекулалық органикалық қосылыстар. Нуклеин қышқылдарында кездеседi: пуриндi негiздер: аденин (A), гуанин (Г), пиримидиндi негiздер: урацил (У), тимин (Т), цитозин (Ц)

АТФ – аденозинтрифосфат

Нуклеотидтер Маңызы Екiншi, үшiншi фосфор қышқылдарының қалдықтары жоғары энергиялық байланыстармен байланысқан – макроэргтiк. Олар үзiлгенде 29,2 – 37,6 кДж энергия бөлiнiп шығады, күрделі-эфирлік байланыс үзiлсе - 8,3 – 12,5 кДж, яғни үш есе көп, сондықтан мононуклеозидтердiң нуклеозиддифосфат, нуклеозидтрифосфат туындылары энергияның қоры,көзi болып саналады және олар фосфат топтарының да яғни, фосфор қышқылы қалдығының қоры, көзi болып есептеледi.

Нуклеотидтер Маңызы Нуклеозидтермен оның туындылары нуклеозиддифосфаттар, нуклеозидтрифосфаттар коферменттiң құрамында болуы немесе өздерi кофермент ретiнде болуы мүмкiн. Фермент, кофермент пен жай ақуыздан түзiлген. Мысалы олар кофермент А-ның және тотығу-тотықсыздану ферменттерiнiң коферменттерi НАД+, НАДФ+ -тың құрамына кiредi.