🗊с.ж.асфендияров атындағы қазақ ұлттық медицина университеті Тақырыбы: Денсаулық сақтауды жоспарлау Орындаған:

с.ж.асфендияров атындағы қазақ ұлттық медицина университеті Тақырыбы: Денсаулық сақтауды жоспарлау Орындаған: Әбуова Г.Е Факультет: ҚДС Курс: V Топ: 504-1 Тексерген: Дәрмен Н.Ж

Жоспары Жоспары Денсаулық сақтау жүйесін жоспарлаудың негізгі принциптері Қазіргі кездегі стратегиялық жоспарлау Жоспарлаудағы негізгі нормативті құжаттар Қазіргі кездегі жоспарлаудың орындалу барысы Қорытынды    

Жоспарлау - экономиканы басқарудың құрамды бөлгі болып табылады. Ол мемлекеттік деңгейде (мемлекеттік жоспарлау), сала деңгейінде (салалық жоспарлау), аймақтық деңгейде (аймақтық жоспалау), жеке кәсіпорындарда, ұйымдарда және мекемелерде қолданылады. Сонымен қатар жоспарлауды үй шаруашылық, жанұялық деңгейде қолданылады. Мысалы: жанұялық бюджетті жоспарлау. Кең ұғымда жоспарлау - болашақты болжау, белгіленген үлгіні құру, жоспарланған әрекеттердің соңғы шегіне жету. Жоспарлау - экономиканы басқарудың құрамды бөлгі болып табылады. Ол мемлекеттік деңгейде (мемлекеттік жоспарлау), сала деңгейінде (салалық жоспарлау), аймақтық деңгейде (аймақтық жоспалау), жеке кәсіпорындарда, ұйымдарда және мекемелерде қолданылады. Сонымен қатар жоспарлауды үй шаруашылық, жанұялық деңгейде қолданылады. Мысалы: жанұялық бюджетті жоспарлау. Кең ұғымда жоспарлау - болашақты болжау, белгіленген үлгіні құру, жоспарланған әрекеттердің соңғы шегіне жету. Әртүрлі іс-әрекеттерді жоспарлау - мемлекеттің, саланың, аймақтың, кәсіпорындардың және ұйымдардың алға қойылған мақсатқа жетудегі максималды мүмкіндіктерін анықтаудағы маңызды шара болып табылады. Сондықтан жоспарлар нақты мақсаттарға жетуге бағытталған. Бұл жоспар көрсеткіштерінде, оның мақсаттық өлшемдерінде. Әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу дәрежесіне көрініс береді. Сонымен қатар жоспарлы көрсеткіштер жоспарлы мақсатқа жету үшін ұйымдық және экономикалық іс-әрекеттердің бағыттамасын, аралық нәтижелерді, шығындалған ресурстардың түрі мен көлемін айқындайды. Жоспарлар белгілі уақыт ішінде жасалады, бұл жоспарлы кезең деп аталады. Жоспарлардың нәтижелі корсеткіштері жоспарлы кезең деп аталады.

Жоспарлау әдістері бағдарламасы - мақсаттық және дерективті болып бөлінеді. Бағдарламаны құру кезінде бағдарламалық мақсаттарға жету үшін міндетті түрде бағытталған шаралар құрылады. Жоспарлау әдістері бағдарламасы - мақсаттық және дерективті болып бөлінеді. Бағдарламаны құру кезінде бағдарламалық мақсаттарға жету үшін міндетті түрде бағытталған шаралар құрылады. Бағдарламалық шаралар: мақсатына жету үшін кімге, неге, қашан және қалай, не істеу керек деген сұрақтарға жауап береді. Жоспарлаудың директивті әдісі кезінде басқару мүшесінен бағынушы мүшесіне немесе орындайтын объектіге тапсырма тізімдері болып табылатын жоспарлар қалыптастырылады және дерективті көрсеткіштер 3 топтан тұрады: - Жүмыстын көлемі мен сапасының көрсеткіші - Тапсырманы орындау үшін ресурстық қамтамасыздандыру өлшемдердің көрсеткіштері - Орындау мерзімдері Бағдарлама орындау уақыты бойынша бөлінеді: - Стратегиялық (5 және көп жыл) - Орташа мерзімдік (1 жылдан 5 жылға дейін) - Ағымды (1 жыл)

Ағымды жоспарлау кезекті жылға денсаулық сақтаудың стратегиялық жоспарларын іске асыруға арналған шарттарды анықтайды. Ағымды бағдарламаларды іске асыру барысында стратегиялық бағдарламаны іске асырушы мониторингті бақылау орындалады, қажетіне қарай оларды түзету жасалады, осылай денсаулық сақтауда жоспарлаудың үздіксіз процесс принципі жүзеге асады. Ағымды жоспарлау кезекті жылға денсаулық сақтаудың стратегиялық жоспарларын іске асыруға арналған шарттарды анықтайды. Ағымды бағдарламаларды іске асыру барысында стратегиялық бағдарламаны іске асырушы мониторингті бақылау орындалады, қажетіне қарай оларды түзету жасалады, осылай денсаулық сақтауда жоспарлаудың үздіксіз процесс принципі жүзеге асады. Орта мерзімді жоспарды жасауда келесі тәсілдер қолданады: - жалпы тепе-теңдік тәсілі; - монографиялық тәсіл; - жоспарды үздіксіз жасау тәсілі. Жоспар төрт этап бойынша жасалады: 1) дайындык жұмысы; 2) бақылау цифрларын жасау; 3) жоспардың жобасын бекітуге өткізу; 4) жоспарды карастыру, бекіту және төменде тұрған органдарға жіберу. Орта мерзімді (5 жылға дейінгі) индикативтік жоспарлар Қазақстан Республикасы әлеуметтік – экономикалық дамуының индикативтік жоспары тұжырымдамасына сәйкес жасалады. Онда мемлекеттік экономикалық саясаттың негізгі тактикалық мақсаттары мен бағыттары және оларға жетуде мемлекеттік ықпал ету жолдары көрсетіледі. Сонымен бірге мемлекеттің, кәсіпорындардың және халықтың жоспарланған мерзімге шамамен бөлінетін ресурс мүмкіндіктері анықталады. 

Орта мерзімге арналған жоспар ұзақ мерзімге арналған жоспарлардағы параметрлерді нақтылап, берілген уақыт кезеңінің мақсаты мен міндетіне жету шараларын анықтайды. Ол кең көлемдегі көрсеткіштер деңгейінде жасалып, шаруашылық салаларына (эвеноларына) бағдар мен ұсыныс ретіңде қызмет етеді. Орта мерзімге арналған жоспар ұзақ мерзімге арналған жоспарлардағы параметрлерді нақтылап, берілген уақыт кезеңінің мақсаты мен міндетіне жету шараларын анықтайды. Ол кең көлемдегі көрсеткіштер деңгейінде жасалып, шаруашылық салаларына (эвеноларына) бағдар мен ұсыныс ретіңде қызмет етеді.     Орта мерзімді жоспар жасау барысында әлеуметтік-экономикалық дамудың өз кезеңіне сай, стратегиялық-тактикалық мақсат-мүддені іске асыруға бағытталған экономикалық реттеушілер жүйесі анықталады.     Орта мерзімді жоспар мына тараулардан тұрады:    1.Әлеуметтік-экономикалық жағдайды талдау.    2.Экономикалық саясатың негізгі бағыттары.    3.Әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі көрсеткіштері.    4.Экономикалық реттеуіштер.

Жоспарлау процесінің негізгі элементтері. Жоспарлау процесінің негізгі элементтері. НӘТИЖЕЛЕР АМАЛДАРЫ РЕСУРСТАР ЕНГІЗУ БАҚЫЛАУ

Жоспарлау төмендегі принциптерге негізделінеді: Жоспарлау төмендегі принциптерге негізделінеді: • ЖҮЙЕЛІЛІК; • ЖИНАҚТЫЛЫҚ; • ҮЙЛЕСІМДІЛІК; • ИКЕМДІЛІК: • РЕСУРС МҮМКҮНДІКТЕРІНІҢ ШЕКТІЛІП. ЖҮЙЕЛІЛІК - жоспар шешімін жасау және негіздеу барысында экономиканың барлык элементтерін есепке алу қажеттігін ұйғарады. ЖИНАҚТЫЛЫҚ - жоспар шешімін жасау және негіздеу барысында, оның іске асырғанда салдарын ескеру қажеттігін ұйғарады. ҮЙЛЕСІМДІЛІК - жоспарланған объекттің жұмыс істеуін және дамуының нәтижелі болуына жоспар шешімін бейімдеу. ИКЕМДІЛІК - жоспар шеші.мінің тұрақты болатын өзгерістерге бейімделуін ұйғарады. РЕСУРС МҮМКҮНДІКТЕРІНІҢ ШЕКТІЛІГІ - колда бар ресурстарды ұтымды және нәтижелі пайдалану қажеттігін ұйғарады.

Бағдарламаны құру кезінде, әсіресе бағдарламалық мақсаттарды, болжамдық шамаларды белсенді қолдану керек. Бағдарламаны құру кезінде, әсіресе бағдарламалық мақсаттарды, болжамдық шамаларды белсенді қолдану керек. Барлық бағдарламалар қарапайым және кешенді болып бөлінеді. Қарапайым бағдарламаларда шараларды орындау бір жүйенің (саланың) субъектісімен іске асады, мысалы денсаулық сақтау. Кешенді бағдарламаларда бағдарламалық шаралар бірнеше жүйенің (саланың) субъектілерімен жүргізіледі, мысалы денсаулық сақтау, білім, шаруашылық және т.б. Бағдарламалар жедел, ертеңге қалдыруға болмайтын мәселелерді шешу бағытта ресурстарды қолдану құралы болып саналады. Сондықтан бағдарламалық жоспарлаудың маңызды шарты мәселені білу, оны талдау және оның барлық жиынтығынан өзекті мәселені бөле білу болып табылады. Мұндай тапсырма әрқашан анықталған мәселені шешу үшін мемлекеттің, саланың, ұйымның ресурстарымен байланысты. Сондықтан бағдарламаны құрған кезде бір жағынан, басты және өзекті мәселелерді ғана шешу, екінші жағынан -оларды шешу үшін ресурстар болуы қажет.

Көбіне бағдарламалар құрылады: Көбіне бағдарламалар құрылады: Бағдарламалық мәселені талдау және оны бағдарламалық түрде шешуді негіздеу Басты мақсатты бөлумен бағдарламаның мақсаттары мен тапсырмалары, өсу мақсатын бөлу, бағдарлама құрамынан бағдарламаларды бөліп алу. Мазмұнын, орындау мерзімін, белгіленген орындаушыларды көрсетумен бағдарлама шаралары Ресурстардың түрлі түрлерінде бағдарламаның қажеттілігі, қажетті ресурстарды алудың көзі мен әдістері. Бағдарламаларды қаржыландыру Бағдарламаны реализациялаумен басқарудың ұйымдық формалары. Бағдарламаны орындаудың жоспар - кестесі. Жалпы түрде бағдарламаларды, жеке бағдарламалардың және ірі шаралардың тиімділігін бағалау. Бағдарлама көрсеткіштері. Жоғарыда көрсетілген типтік құрылым бағдарламаның түрі, масштабы, үзақтылығына қарай ауысуы мүмкін. Қандай да бір бағдарламыны өңдеу бағдарламалық мәселенің болжамдап - талдау кезеңінен, жағдайын оқудан, тенденцияларды зерттеуден басталады. Кейін, мақсаттарға, бағдарламалық шараларға, қолданылатын ресурстарға жету әдістерінің нұсқалары қарастырылады. Сонымен қатар тиімді нұсқаларды таңдау және бағдарламаның мерзімі анықталады. Бағдарламаны өңдеу циклді процесс болып табылады, бұл кезде бағдарламаның белгіленген мақсаттары мен тапсырмаларын коррекциялау, қажет ресурстар анықтау және бағдарламаны реализациялау мерзімі іске асады.

ҚР денсаулық сақтауды жоспарлау жүйесі біріңғай процесстерде құрылады және тұрғындар денсаулығын қорғау аймағында біріңғай мемлекеттік саясатты жүргізуді қамтамасыз етеді және сонымен қатар Республика субъектісіне, медициналық ұйымдарға өзінің даму ерекшеліктерін максималды қолдануға мүмкіндік береді. Денсаулық сақтауда жоспарлаудың негізгі принципі тұрғындарға жасалатын медициналық көмек көлемі мен оны орындауға қажетті ресурстар көлемі арасындағы сәйкестікті қамтамасыз ету болып табылады. ҚР денсаулық сақтауды жоспарлау жүйесі біріңғай процесстерде құрылады және тұрғындар денсаулығын қорғау аймағында біріңғай мемлекеттік саясатты жүргізуді қамтамасыз етеді және сонымен қатар Республика субъектісіне, медициналық ұйымдарға өзінің даму ерекшеліктерін максималды қолдануға мүмкіндік береді. Денсаулық сақтауда жоспарлаудың негізгі принципі тұрғындарға жасалатын медициналық көмек көлемі мен оны орындауға қажетті ресурстар көлемі арасындағы сәйкестікті қамтамасыз ету болып табылады. Жоспарлау әрқашан шектелген ресурстар шарттарында іске асатындығын есепке ала отырып, денсаулық сақтауда бағдарламаны құру ұйымының рационалды технологиясын анықтау мен науқастарға медициналық көмекті көрсету болып табылады. Денсаулық сақтауда жоспарлау көрсеткіштері жалпылама түрде саланың, сонымен қатар жеке медициналық ұйымның мақсатын, тапсырмаларын, өзекті мәселелерін, қызметінің тәртібі мен шарттарын анықтайды.

Денсаулық сақтауды жоспарлаудың негізгі көрсеткіштері мемлекеттік деңгейде құрылады. Бұл көрсеткіштерге жатады: Денсаулық сақтауды жоспарлаудың негізгі көрсеткіштері мемлекеттік деңгейде құрылады. Бұл көрсеткіштерге жатады: Денсаулық сақтаудың стратегиялық мақсаттары, тапсырмалары және даму ерекшеліктері. Республиканың субъектілеріне, аймақтық білімнің және медициналық мекемелердің шарттарына бейімделген әлеуметтік стандарттары, нормалары және нормативтері. Денсаулық сақтауды қаржыландырудың нормативтері және денсаулық сақтаудың қаржылық даму шарттарын республиканың және аймақтық білім субъектісінде теңестіру тәртібі. Инвестицияның тиімділігі және денсаулық сақтаудың инвистициялық жобаларының белгілері. Айтылған көрсеткіштердің негізінде Республиканың субъектілері, аймақтық білім, медициналық ұйымдар меншікті стратегиялық бағдарламасын қалыптастырады.

Ресейдегі денсаулықты дамытудың стратегиялық жоспарлауын көрсететін негізгі құжат - денсаулық сақтауды дамыту концепциясы мен мемлекеттік қаулы болып табылады. Ресейдегі денсаулықты дамытудың стратегиялық жоспарлауын көрсететін негізгі құжат - денсаулық сақтауды дамыту концепциясы мен мемлекеттік қаулы болып табылады. Осы концепцияның мақсаты адамдардың денсаулығын жақсарту және сақтау болып табылады, сонымен қатар аурушаңдықпен өлім көрсеткіштерін азайту арқасында қоғамның тікелей және тікелей емес қысқарту. Стратегиялық жоспарлау - бұл бүкіл мекемелік шешімдердің негізі. Салада стратегиялық жоспарлауды бастар алдында негізгі құндылықтарға сүйену керек: - азаматтарға денсаулық сақтаудың қолайлы болуы - өзара қосарланған жинақты жоспарлау - болжамға бағытталуы - болашақтағы жоғалтуларды азайту

Барлық жақтарда қарастырылған қортындылар мен белгіленген мақсаттар негізінде жасалған стратегиялық жоспарлау мақсатын нақты бағалау, әрекеттің бағыттылығы және осы мақсаттарға жету үшін әрекеттер мен шешімдер жиынтығын анықтау болып табылады. Барлық жақтарда қарастырылған қортындылар мен белгіленген мақсаттар негізінде жасалған стратегиялық жоспарлау мақсатын нақты бағалау, әрекеттің бағыттылығы және осы мақсаттарға жету үшін әрекеттер мен шешімдер жиынтығын анықтау болып табылады. Стратегиялық жоспарлаудың бастапқы мақсаты денсаулық сақтау жүйесіне жаңарту енгізу мен өзгеру болып табылады. Жоспарлаумен жеткен қортындылар арасында өзгерістер жан-жақты болғаны жөн. Өткен стратегиялық шешімдер мен басқару аппаратының перспективтік дамуына негізделген мекемелік стратегиялық алдын-ала білуі - жоспарлаудың міндетті бөлігі болып табылады. Көбіне, қаражаттардың 75% аз тиімділігі, көп ақшалы мақсаттарға құрылады, ал көп тиімді мақсаттарға бір реттегі қаражаттандырумен жақсы қортындыларға жетеміз.

Стратегиялық жоспарлау аясында басқару қызметінің үш негізгі түрі орындалу қажет: Стратегиялық жоспарлау аясында басқару қызметінің үш негізгі түрі орындалу қажет: Приоритетті жоспарлау және ресурстарды бөлу Жүйенің ішкі ортаға тұрақты бейімделуі Қазіргі таңдағы ішкі координация және жүйенің қайта топтамасы. Осыған байланысты стратегиялық жоспарлаудың басынан бастап ерекше бөліп қарайтын сипаттары: масштабы, рутинсіздігі күрделілік және екі жақтылық, фундаменттілік және ұзақ уақыттылығы; өзгерістердің маңыздылығы және қоршағандарға тәуелділігі. Стратегиялық жоспарлаудың негізгі тапсырмасы ресурсты потенциалдық қолданады және тұрғындардың денсаулығының жағдайын жақсарту бойынша анықтама болу қажет. Осы бағыттамалардың ішінен маңыздысы денсаулық сақтау саласындағы құрылымдардың қайта құрылуды жүргізу мен медициналық мекемелер жүйесінің реструктациясы болып табылады. Аудандық, аймақтық деңгейде дайындалатын айналымдағы жоспарлар мен стратегияның бірін қамтамасыз ету үшін денсаулық сақтаудың басқару жүйелерінің барлық тізбегіндегі іс-әрекет шараларының координациясын дамыту қажет. Денсаулық сақтауды басқару жүйесінде стратегиялық жоспарлаудың ішінде келтірілген мақсаттарды орындау үшін, қажетті техника мен технология, мамандандырылған кадрлар бар ұйыммен қамтамасыз ету керек, олар денсаулық сақтауды дамытуға және сараптау сұрақтарымен айналысады. Сонымен қатар қандай да бір саланың негізгі субъектілерінің іс-әрекетін орындайды. Денсаулық сақтау жүйесінде стратегиялық жоспарлау мен басқаруды орындау үшін басқару құрылымының көмегімен уақытша потенциалдың болуымен қамтамасыз етеді. Стратегиялық жоспарлаудың негізгі принципі медициналық көмектің құрылымы мен көмегінің көлемі жоспарланған қаржылы ресурстарға негізделген және мемлекеттік кепіл бойынша халық арасында медициналық көмек көрсетуге негізделген.

Мемлекеттік деңгейде Денсаулық сақтау министрлігі мен келесі тәртіп бойынша жасап шығарылады және бекітіледі: Мемлекеттік деңгейде Денсаулық сақтау министрлігі мен келесі тәртіп бойынша жасап шығарылады және бекітіледі: Денсаулық сақтау дамуының стратегиялық мақсаты, стратегиялық приоритеті. Денсаулық сақау қызметінің және тұрғындар денсаулығының жағдайының стратегиялық көрсеткіштері. Азаматтарға ақысыз медициналық көмек көрсету кепілдігінің мемлекеттік бағдарламасы. Мемлекеттік кепілдіктің мемлекеттік нормалары, нормативтері, әлеуметтік стандарттары, әдістемелері жоспарлауда қолданылады. Денсаулық сақтауды жоспарлаудағы қолданылатын табиғи нормалар және нормативтер, әлеуметтік стандарттар, сонымен қатар медициналық көмектің көлемінің аймақтық нормативтерін санау әдістемесі және олардың қаржылық қамтамасыз ету нормативтері. Денсаулық сақтау аймағындағы мемлекеттік мақсаттық жоспарлар, стратегиялық мақсатқа жетуді, стратегиялық тапсырмалардың орындалуын, стратегиялық приоритеттердің бекітілуін қамтамасыз етеді.

Қорытынды Халық денсаулығы жағдайының деңгейi өз кезегiнде, елдiң әлеуметтiк-экономикалық, мәдени және индустриялық даму шамасын айқындайды. Медициналық көмек көрсетудiң қолжетiмдiлiгiн, уақтылылығын, сапасы мен сабақтастығын қамтамасыз етуге қызмет ететiн бiрыңғай дамыған, әлеуметтiк бағдарланған жүйенi бiлдiретiн денсаулық сақтау саласы халық әл-ауқатының орнықты және тұрақты өсуi тұрғысынан алғанда республикадағы негiзгi басымдықтардың бiрi болып табылады.       Президент Н.Ә.Назарбаев «Жаңа әлемдегi жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында елiмiздiң дамуының жаңа кезеңiндегi мемлекеттiк саясаттың бiр бағыты медициналық қызмет көрсету сапасын жақсарту және денсаулық сақтаудың жоғары технологиялық жүйесiн дамыту болуы керек деп атап көрсеттi. Медициналық қызметтердiң сапасы кешендi ұғым болып табылады және ол көптеген көлемдi себептерге байланысты, олардың iшiнде медициналық ұйымдардың материалдық-техникалық жарақталуын, клиникалық мамандардың кәсiби деңгейiн және оны арттыруға деген уәждемесiнiң болуын, медициналық көмектi ұйымдастыру мен көрсету үдерiстерiн басқарудың қазiргi заманғы технологияларын енгiзудi, медициналық көмекке ақы төлеудiң тиiмдi әдiстерiн енгiзудi бөлек атап өткен жөн. Медициналық қызметтердiң сапасын басқаруды жетiлдiру Қазақстанның денсаулық сақтау саласын 2020 жылға дейiн стратегиялық дамыту аясында маңызды орын алады.      

2010 жылғы Жолдауда Президент таяу онжылдыққа нақты мiндеттер қойды. Оның iшiнде Нұрсұлтан Әбiшұлы «Саламатты өмiр салты мен адамның өз денсаулығы үшiн ынтымақты жауапкершiлiгi қағидаты - мiне, осылар денсаулық сақтау саласындағы және халықтың күнделiктi тұрмысындағы мемлекеттiк саясаттың ең басты мәселесi болуы тиiс» екендiгiн атап көрсеттi.       Жоғарыда көрсетiлгендерге сәйкес, сондай-ақ халық денсаулығының қазiргi жағдайына және Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау жүйесiне жүргiзiлген талдау негiзiнде Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 - 2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» мемлекеттiк бағдарламасының стратегиялық басым бағыттары және iске асыру тетiктерi айқындалды.       Бағдарламада ведомствоаралық және сектораралық өзара iс-қимылды ескере отырып, жоспарланған iс-шараларды орындауды заңнамалық, инвестициялық, құрылымдық, экономикалық және кадрлық қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар көзделген. 2010 жылғы Жолдауда Президент таяу онжылдыққа нақты мiндеттер қойды. Оның iшiнде Нұрсұлтан Әбiшұлы «Саламатты өмiр салты мен адамның өз денсаулығы үшiн ынтымақты жауапкершiлiгi қағидаты - мiне, осылар денсаулық сақтау саласындағы және халықтың күнделiктi тұрмысындағы мемлекеттiк саясаттың ең басты мәселесi болуы тиiс» екендiгiн атап көрсеттi.       Жоғарыда көрсетiлгендерге сәйкес, сондай-ақ халық денсаулығының қазiргi жағдайына және Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау жүйесiне жүргiзiлген талдау негiзiнде Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 - 2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» мемлекеттiк бағдарламасының стратегиялық басым бағыттары және iске асыру тетiктерi айқындалды.       Бағдарламада ведомствоаралық және сектораралық өзара iс-қимылды ескере отырып, жоспарланған iс-шараларды орындауды заңнамалық, инвестициялық, құрылымдық, экономикалық және кадрлық қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар көзделген.

Пайдаланған әдебиеттер Вялков А. Социальный маркетинг // Врач. 1991. - №12.- С. 20-24. Файоль А., Эмерсон Г., Тейлор Ф., Форд Г. Управление это наука и искусство, М.: Основы маркетинга, 1992.- 350 с. Сорокин П. Социальная психология, серия Мыслители XX века, М.: 1992.- 500 с. Лешинер Р., Разу М., Старостин Ю. Подготовка менеджеров в США (на примере Массачусетского технологического института) // Экономические науки, 1991- №4.- С. 59-67 Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента, перевод с англ. под ред. д.э.н. Евенко Л.И.- М.: Дело, 1992.- 702 с. Дайан А., Букрель Ф. и др. Академия рынка. Маркетинг, перевод с французского. - М.: Экономика, 1993.- 282 с. Беман В., Эванс Дж. Маркетинг. - М., 1990.- 640 с. Завгородная А.В., Кадзевич М.С. Маркетинг. Методы и процедура: Учебное пособие.- М., 1990.- 580 с. Ю.Завьялов П.С., Демидов В. Формула успеха. Маркетинг.- М., 1988.-360 с. Котлер Ф. Основы маркетинга.- М., 1989.- 440 с.